ΓΕΩΡΓΟΣ ΒΙΤΑΛΗΣ, Ο ΓΛΥΠΤΗΣ

1838-1901

Ο Γεώργιος Βιτάλης ήταν ένας σπουδαίος γλύπτης από την εποχή που το μάρμαρο βασίλευε στη χώρα.  Τα έργα του Βιτάλη βραβεύτηκαν με χρυσά και αργυρά μετάλλια στις Eκθέσεις των Ολυμπίων, της Ρώμης και του Παρισιού.  Στο Α΄ Νεκροταφείο έργο του είναι το μαυσωλείο του Γεωργίου Αβέρωφ και η βάση.  Ωστόσο, η καριέρα του ως γλύπτης έχει ενδιαφέρον. Ο Βιτάλης βρέθηκε στο στόχαστρο από τους σύγχρονους γλύπτες − όχι μόνο μια φορά −για την ευνοϊκή στάση των αρχών για τα κλασσικά έργα του.    

Η ζωή του

Ο Γιώργος Βιτάλης γεννήθηκε το 1838 στην Τήνο, λίγα μόλις χρόνια μετά από τη σύσταση του Ελληνικού κράτους. Ήταν γιος οικοδομικού εργολάβου και από τα εφηβικά του χρόνια εργάστηκε δίπλα στον πατέρα του στην Σμύρνη. Ωστόσο, το 1857 αποφάσισε να παρακολουθήσει μαθήματα γλυπτικής στην Αθήνα προκειμένου να διευρύνει τους ορίζοντες του.  Έφυγε κρυφά από τον πατέρα του και γράφτηκε στο Πολυτεχνείο Αθηνών και στο εργαστήριο του ξαδέλφου και καθηγητή της γλυπτικής στο Σχολείο των Τεχνών, του Τήνιου γλύπτη, Γεωργίου Φυτάλη. Δούλεψε περίπου επτά χρόνια μαζί με  τον Γ. Φυτάλη.

Με προτροπή της Βασίλισσας Αμαλίας και με υποτροφία του Βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α΄, ο Βιτάλης συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία του Μονάχου  με καθηγητή τον Μαξ φον Βίντμαν (Max von Windmann), αγαπημένος γλύπτης του Λουδοβίκου Α.  

Ο τάφος του Αυγερινού (Νεκροταφείο της Ερμούπολης)

Παντρεύτηκε την κόρη του γιατρού Βαρόνου Φον Σπρούνερ, έμπιστου γιατρού του Οθωνα, και προσπάθησαν να τον πιέσουν να μείνει στο Μόναχο προσφέροντας καλή θέση στην Ακαδημία.  Ο Βιτάλης όμως μετά από πέντε χρόνια ήθελε εξάπαντος να επιστρέψει στην Ελλάδα. 

ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗΣ

Το καράβι της επιστροφής πέρασε από τη Σύρο όπου ο Βιτάλης συναντήθηκε με τον δυναμικό Δήμαρχο της Σύρου, τον Βαφιαδάκη. Ο Δήμαρχος κατάφερε και έπεισε τον Βιτάλη να μείνει  προκειμένου να υλοποιήσει τα γλυπτά που ονειρευόταν  για την κοσμοπολίτικη Ερμούπολη του. Τότε περίπου είχε δώσει στις τοπικές αρχές ο Ερνέστος Τσίλλερ  τα πρώτα σχέδιά του για το Δημαρχείο Ερμούπολης −ένα πραγματικό στολίδι της πόλης. 

Πρώτο Μνημείο  Άγνωστου Στρατιώτη στη Σύρο (1880). Ο Βιτάλης έφτιαξε κατ΄ αρχήν ένα μικρό μοντέλο του Άγνωστου Στρατιώτη  αφού συμβουλεύτηκε τον Ερνέστο Τσίλλερ.

Το λιοντάρι κείτεται πάνω σε ένα στολισμένο με γιρλάντες σαρκοφάγο. Το λιοντάρι συμβολίζει τη γενναιότητα των αγωνιστών. Το λιοντάρι όπως οι στρατιώτες αναπαύονται.

Οι Εκθέσεις Ολυμπίων  

Έργα του Βιτάλη παριστάνουν τον Ορφέα, τον Πάρη, το Θησέα, τον Βάκχιδα, τον Οιδίποδα, τον Έκτορα, την Ερμούπολη, τον Κανάρη και κόσμησαν τις αίθουσες στα ανάκτορα της Βασίλισσας Όλγας, της αδελφής του Χ. Τρικούπη και του πολιτικού και συλλέκτη Στέφανου Σκουλούδη. Τα έργα του Βιτάλη βραβεύτηκαν με χρυσά και αργυρά μετάλλια της Ρώμης και του Παρισιού. Στις Eκθέσεις των Ολυμπίων (1),  βραβεύτηκε με χρυσό μετάλλιο στη Β' διοργάνωση των Ολυμπίων το 1870 όπου συμμετείχαν συνολικά δέκα γλύπτες.  Στην Γ'  Έκθεση Ολυμπίων του 1875 ο Βιτάλης πάλι συμμετείχε. Τότε πλέον εκδηλώθηκαν οι διαφορετικές τάσεις των γλυπτών. Είναι εύκολο βεβαίως, να κριθεί ο νικητής  του στίβου ή  της  πάλης  αλλά όπου κρίνεται η τέχνη μπλέκονται τα πράγματα… Και στην προκειμένη περίπτωση επικρατούσε η έντονη διαμάχη μεταξύ του κλασικισμού και της σύγχρονης γλυπτικής. Οι εκπρόσωποι της σύγχρονης γλυπτικής ήταν ο Βιτσάρης και ο Φιλιππότης. Ο Βιτάλης, μεταξύ άλλων γλυπτών, ήταν εκπρόσωπος του κλασικισμού. 

Ο ΘΗΣΕΑΣ στο ΘΗΣΕΙΟ

Ο θεσμός του διαγωνισμού και οι περιπέτειες   

Έτσι, μεγάλη αισιοδοξία δημιουργήθηκε μεταξύ των γλυπτών όταν αποφασίστηκε να εφαρμοστεί ο πλέον κλασσικός τρόπος επιλογής του καλύτερου έργου σε όλη την Ευρώπη: ο διαγωνισμός. Θα έβαζαν τέλος στις αναθέσεις των έργων στους Βαυαρούς και στη μεροληπτική επιλογή γλυπτών από τον Λύσανδρο Καυταντζόγλου. (2)  Από τούδε και στο εξής προκηρύξεις, επιτροπές, διαγωνισμοί και βράβευση του καλύτερου έργου.

Εντούτοις, προέκυψαν τα ζητήματα αξιολόγησης με τους διαγωνισμούς πέραν της  ευνοιοκρατίας.  Στα κέντρα εξουσίας, στον τομέα της τέχνης, επικρατούσε η αντίληψη ότι τα έργα στους δημόσιους χώρους πρέπει να ακολουθούν το παραδοσιακό κλασικισμό και οι γλύπτες δεν πρέπει να πρωτοτυπούν με τα νέα ρεύματα στη γλυπτική - όσο καλά και να ήταν.   

Σε έναν από τους πρώτους διαγωνισμούς, ο οποίος προκηρύχτηκε από το φιλολογικό σύλλογο, «Ο Βύρων» για τον ανδριάντα του Λόρδου Βύρωνος. Σύμφωνα με την προκήρυξη η προθεσμία προπλασμάτων ήταν 2 Φεβρουαρίου 1878. Η επιτροπή παράτεινε άτυπα την προθεσμία προκειμένου να υποβάλλει πρόπλασμα ο Γιώργος Βιτάλης που διέμεινε στη Σύρο. Ο τύπος καταδίκασε την ευνοιοκρατία υπέρ του Βιτάλη. Δημιουργήθηκε διχογνωμία στην επιτροπή και προκηρύχθηκε εκ νέου ο διαγωνισμός. Παρόλα αυτά, και στο δεύτερο διαγωνισμό επέλεξαν το έργο του Βιτάλη. (3)

Γλύπτης:  Γεώργιος Βιτάλης από τη συλλογή του
Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός

                                                                               (1888)

Το 1883 η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος η οποία «είχε προορισμό και καθήκον να συντελεί στην ανάπτυξη της ελληνικής καλλιτεχνίας», (4) ένιωθε ότι όφειλε να δείξει την ευγνωμοσύνη της στο πρόσωπό του πιο φιλελεύθερου  στον 19^ου αιώνα, Πρωθυπουργού Αγγλίας Ουίλιαμ Γλάδστων,  ο οποίος είχε στηρίξει την εκχώρηση της Θεσσαλίας και της περιοχής της Άρτας στην Ελλάδα. 

Η Σύγκλητος έβγαλε προκήρυξη για τον ανδριάντα του Γλάδστωνα και τον ανδριάντα του Φιλέλληνα και ιδρυτή της Ιόνιας Σχολής, Φρειδερίκου Νόρθ Γκίλφορντ. (5)

Ο ανδριάντας του Γλάδστωνα θα ήταν αφενός η έκφραση της ευγνωμοσύνης του Ελληνικού λαού προς τον μεγάλο πολιτικό, αφετέρου η προβολή της εθνικής τέχνης της εποχής.

Η προκήρυξη του διαγωνισμού για την κατασκευή καθόριζε επακριβώς τις διαστάσεις καθώς και το υλικό που θα κατασκευαζόταν αλλά παρείχε την ελευθερία στους γλύπτες να αποτυπώσουν την έκφραση, τη θέση και την περιβολή.

Ο Βιτάλης έφτιαξε 3 διαφορετικά προπλάσματα για τον διαγωνισμό… (Όποιο θα άρεσε περισσότερο;) Στον ίδιο διαγωνισμό συμμετείχε και ο σπουδαίος γλύπτης Δημήτρης Φιλιππότης, ο οποίος ήταν παραγκωνισμένος από τον τότε καλλιτεχνικό κατεστημένο −λόγω της άρνησης του να δημιουργεί γλυπτά με τις αρχές του νεοκλασικισμού.

Τα αποτελέσματα του διαγωνισμού (το1883) έβγαλαν το έργο του Βιτάλη νικητή. Όμως, αυτή  η επιλογή δημιούργησε μεγάλη κρίση στο Σύλλογο των Ωραίων Τεχνών (6) και ήταν τότε που χάθηκε παντελώς κάθε εμπιστοσύνη στις προκηρύξεις, στους διαγωνισμούς και στις επιτροπές. (7) (Είπαν ότι το πρόπλασμα του Φιλιππότη ήταν εξαιρετικό. Ειπώθηκε μάλιστα ότι όταν είδε ο Άγγλος πρεσβευτής, ο Ford και φίλος του Γλάδστωνα, το πρόπλασμα του Φιλιππότη αναφώνησε «Να ο Γλάδστων!» Αργότερα όταν έμαθε ότι απορρίφθηκε το πρόπλασμα του Φιλιππότη κτύπησε με θυμό το μπαστούνι του πάνω σε ένα τραπέζι κι έσπασε στα δύο.) Τότε, ο αδικημένος Φιλιππότης ζήτησε να εκθέσουν τα προπλάσματα ώστε να τα κρίνουν σχετικοί με την γλυπτική. Λόγω των δημοσιευμάτων και των επιστολών πήγε ο ίδιος ο Πρωθυπουργός, ο Χαρίλαος Τρικούπης, να δει  με τα ίδια του τα μάτια τα προπλάσματα των δημιουργών.

Ενώ ο Ασμοδαίος έγραψε στην εφημερίδα Ρωμιός: 

Αν ήξευρε ο Γλάδστων, του Δαμαλά το θύμα

Πως και καρικατούρα στους γλύπτες μας θα γίνει

Δεν θα έβγαινε ποτέ του για χάρη μας στο βήμα

Και ήθελε μισέλλην για πάντα  να απομείνει. 

Ως νικητής του διαγωνισμού ο Βιτάλης πήγε στην Αγγλία και έμεινε τρεις μήνες προκειμένου να μελετήσει από κοντά τη μορφή του Γλάδστωνα, όπως όριζε  η σύμβαση. Στη συνέχεια πήγε στο Μόναχο όπου ολοκλήρωσε το πρόπλασμα. Μέσα σε έξι μήνες ο Βιτάλης ήταν υποχρεωμένος να παρουσιάσει το έργο του στην επιτροπή του διαγωνισμού.

Πράγματι, το έργο τελείωσε μέσα στο 1885 και φυλάχτηκε στη Σχολή χωρίς να γίνουν τα επίσημα αποκαλυπτήρια.  Πέρασαν εννέα χρόνια.  Με αφορμή την αποχώρηση του Γλάδστωνα από την Πρωθυπουργία της Βρετανίας, η Ακαδημαϊκή Σύγκλητος −η οποία ήταν αυτή που αποφάσισε την ανέγερση του ανδριάντα−  ζήτησε εξηγήσεις για τον ανδριάντα.  Μεταφέρθηκε ο ανδριάντας στο Ζάππειο. Δεν υπήρχε εντούτοις βάθρο. Παρέλειψε ο Βιτάλης το βάθρο ή παρέλειψε η σύμβαση να αναφέρει την κατασκευή του βάθρου…Ανέλαβε το Υπουργείο Παιδείας έρανο προκειμένου να καλυφθεί το ποσό. Τελικά τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 24 Ιουνίου 1900! 15 χρόνια αργότερα! Ο ανδριάντας του Γλάδστωνα βρίσκεται στον περίβολο του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Ουίλιαμ Γλάδστων

Το 1888 προκηρύχθηκε διαγωνισμός για το μνημείο του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του. Ο Στεφάνοβικ- Σκυλίτσης,   Έλληνας χρηματοδότης ανέθεσε τον διαγωνισμό στην επιτροπή των Ολυμπίων.  

Στην αρχική φάση, το περιοδικό Εβδομάς και η εφημερίδα Παλιγγενεσία σχολιάζουν τα προπλάσματα του Lord Byron. Ειδικότερα για τον Γ. Βιτάλη γράφουν: Για το πρόπλασμα του Βιτάλη επισημάνθηκε ως κύρια αδυναμία του το γεγονός ότι δεν εκφράζει το αγέρωχο του ποιητή αλλά τον παριστάνει «κρατούντα χάρτην εν τη μια χειρί και γραφίδα εν τη ετέρα» και ως έχοντα «έκφρασιν κοινού τινός αντιγραφέως ή στενογράφου». Εκτέθηκαν τα προπλάσματα στην έκθεση 1888 αλλά η ποιότητα τους θεωρήθηκε χαμηλή και δεν υπήρχε νικητής.

LORD BYRON (Μουσείο Ιστορίας και Τέχνης Ι.Π. Μεσολογγίου)

Έτσι, γκρεμίστηκαν οι προσδοκίες των γλυπτών⸱ οι ελπίδες διαψεύσθηκαν και δυστυχώς ο θεσμός του διαγωνισμού έφτασε μέχρι την πλήρη απαξίωση της συμμετοχής των γλυπτών. Η ίδια η πολιτεία και οι φορείς της, η Πρυτανεία του Πανεπιστημίου, οι σύλλογοι κ.λπ. καταστρατηγούν τον ίδιο τον θεσμό του διαγωνισμού.

Στην Ερμούπολη της Σύρου υπάρχει η Παγκάλειος εξέδρα μουσικής  την οποία υπογράφει ο Βιτάλης. (Αργότερα πήρε το όνομά της από τον  χρηματοδότη Θεόδωρου Μιχ. Πάγκαλο). 

          

Είναι μια μοναδική κατασκευή φτιαγμένη με τέτοιο τρόπο που λειτουργεί σαν φυσικό ηχείο, έχοντας στα έγκατα της ειδικά κατασκευασμένα πηγάδια −κενούς χώρους− που αντιδρούν σαν φυσικά ηχεία. Είναι φτιαγμένο από πεντελικό μάρμαρο, διακοσμημένη με ανάγλυφα του Απόλλωνα και των Μουσών και δέκα φανοστάτες. Αναπαρίστανται ανάγλυφα οι εννέα μούσες καθώς και ο Μουσαγέτης Απόλλωνας. Η Μούσα Καλλιόπη κρατώντας ένα κλαδί ελιάς στο χέρι, η Μούσα Ερατώ κρατώντας μια λύρα, η Μούσα Ευτέρπη κρατώντας έναν αυλό, η Μούσα Κλειώ κρατώντας έναν πάπυρο, η Μούσα Τερψιχόρη κρατώντας μια λύρα, η Μούσα Ουρανία κρατώντας έναν διαβήτη, η Μούσα Μελπομένη κρατώντας μια θεατρική μάσκα, η Μούσα Πολύμνια κρατώντας μια λύρα, η Μούσα Θάλεια κρατώντας μια θεατρική μάσκα και τέλος ο Απόλλων γυμνός με μανδύα στην πλάτη κρατώντας μια λύρα.

Στο κέντρο της φωτογραφίας η Παγκάλειος εξέδρα στην Ερμούπολη

Επίσης, ο Βιτάλης υπογράφει τον ανδριάντα του Γεωργίου Αβέρωφ στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου.  Είναι όρθιος, αγέρωχος, και μεγαλοπρεπής. Στη βάση δύο καθιστές γυναικείες μορφές συμβολίζουν την παιδεία και την ευεργεσία. Ανάγλυφες παραστάσεις συμπληρώνουν το εντυπωσιακό μνημείο.

O Γεώργιος Αβέρωφ στην Αλεξάνδρεια, Αιγύπτου (1901)

Τέλος, είχε ανατεθεί στον Βιτάλη το έργο του Γεωργίου Αβέρωφ,  στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Ενώ, είχε ετοιμάσει το σχέδιο του Μαυσωλείου ταξίδεψε στην Αλεξάνδρεια  όπου πέθανε από καρδιακή συγκοπή το 1901 και ολοκλήρωσε το έργο ο γλύπτης Δημήτρης Φιλιππότης. 

Τα λιοντάρια στις τέσσερις γωνίες −ένδειξη δύναμης −και τα ανάγλυφα στα πλάγια, είναι φτιαγμένα από τον γιο του Βιτάλη ο οποίος ανέλαβε το εργαστήριο του πατέρα του. 

Υποσημειώσεις:

(1)   Η πιο εντυπωσιακή εκδήλωση της προσφοράς του Ευαγγέλου  Ζάππα προς την Ελλάδα ήταν το εγχείρημα αναβίωσης των Ολυμπιακών αγώνων. Ο Ευάγγελος Ζάππας, μαζί με τον εξάδελφό του Κωνσταντίνο Ζάππα τιμούνται ως εθνικοί ευεργέτες από το 1859, όταν ιδρύθηκαν τα "Νέα Ολύμπια", έκθεση γεωργική, τεχνική και βιομηχανική που ορίστηκε να πραγματοποιούνται ανά τετραετία (στο "Ζάππειο"). Στους Ολυμπιακούς Αγώνες καθιερώθηκε η συμμετοχή των καλλιτεχνών η οποία κάλυψε τη βασική ανάγκη, της παρουσίασης της καλλιτεχνικής παραγωγής, έστω και κάθε 4 χρόνια, και για τη δυνατότητα διάκρισης και βράβευσης με αξιοκρατικά κριτήρια. Από το Διδακτορικό της Ευθ. Μαυρομιχάλη: https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/30368#page/124/mode/1up. 

(2)   Ο Καυταντζόγλου ανέθεσε τη σαρκοφάγο του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ στους αδελφούς Φυτάλη ενώ ο ίδιος o Καυταντζόγλου έκανε τα σχέδια. Ο  γλύπτης Μαλακατέ έστειλε επιστολή στην εφημερίδα το Μέλλον κατηγορώντας τον Καυταντζόγλου «για τον δόλιο τρόπο που απομόνωσε από την επιτροπή επί τρεις μήνες τα σχέδια που υπέβαλλε ο Μαλακατές για τη σαρκοφάγο μέχρις ότου εγκριθεί το δικό του σχέδιο με τον όρο να δοθεί προς εκτέλεση στους Φυτάληδες.  (Σελ. 94)

https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/30368#page/124/mode/1up

(3)   Όμοιο με (2)

(4)   Γιατί υπάρχουν και οι φωτεινές εξαιρέσεις:  Ο Πρύτανης Π. Γ. Κυριακός ανέθεσε τις προσωπογραφίες των παλαιών καθηγητών του Πανεπιστημίου ανά μια σε κάθε έναν από τους γνωστούς ζωγράφους ώστε όλοι να ενισχυθούν.

(5)   Για τον αδριάντα του Φ.Ν.  Γκίλφορντ δεν συμμετέχουν στον διαγωνισμό οι γλύπτες Βρούτος, Φιλιππότης και Βιτσάρης.

Γλυπτό του Γκίλφορντ στην Κέρκυρα απέναντι από την Ιόνια Ακαδημία

(6)   Ο Δημήτρης Φιλιππότης έστειλε επιστολές στον Τύπο επιρρίπτοντας ευθύνες στην επιτροπή κρίσεως για μεθόδευση του αποτελέσματος και αδιαφάνεια. Αξίζει να σημειωθεί ότι στις επιστολές απαντούσε ο Στρούμπος, Καθηγητής Πανεπιστημίου της Φυσικής…

(7)   Απαιτούν δημοσίευση της έκθεσης των κριτών με την οποία να δικαιολογούν την επιλογή τους. Ο Φιλιππότης ζητά να εκθέσουν τα προπλάσματα ώστε να τα κρίνουν κι άλλοι σχετικοί με την τέχνη.

(8)   Στην Ευρώπη συμμετείχαν στις επιτροπές γλύπτες που τους όριζε ο φορέας που αναλάμβανε τον διαγωνισμό και εάν θεωρούσαν σκόπιμο και Αρχιτέκτονα. 

(9)   Η Ιδιοφυής κατασκευή της Μουσικής Εξέδρας και η Άγνωστη Ιστορία της φιλαρμονικής https://cyclades24.gr/2016/03/mousiki-eksedra-agnosti-istoria-filarmonikis/

(10)                    Χωρίς όνομα συγγραφέα, «Τα ξενιτεμένα» http://zsgiannina.gr/wp-content/uploads/2015/04/259-%CE%9E%CE%B5%CE%BD%CE%B7%CF%84%CE%B5%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B1.pdf

(11)                    Η ζωή του Βιτάλη: Πανελλήνιον Λεύκωμα Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921 : Η χρυσή βίβλος του ελληνισμού.

(12)                    https://anemi.lib.uoc.gr/php/pdf_pager.php?rec=/metadata/1/5/0/metadata010000472.tkl&do=84772_04.pdf&pageno=98&pagestart=1&width=681&height=991&maxpage=233&lang=en