ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ, Ο ΑΣΤΡΟΝΟΜΟΣ

 

1862 - 1934

Τμήμα Πολυτελείας # 23

Στον χώρο του Α΄ Νεκροταφείου Αθηνών ο τάφος-ναΐσκος του Δημητρίου Αιγινήτη ξεχωρίζει λόγω του μεγέθους και την κλασσική κομψότητα. Τέσσερις κολόνες Ιωνικού ρυθμού στηρίζουν  τη ζωοφόρο. Πάνω από την πόρτα του ναού υπάρχει ανάγλυφο αγγελάκι, με σταυρό στο χέρι ενώ, απέναντί του ένα άστρο εκπέμπει φως από τις ακτίνες του. Στην πίσω πλευρά του ναΐσκου έχει γραφτεί το τρίπτυχο: Θρησκεία Αστρονομία Παιδεία.   

Η Ζωοφόρος

Κατά  τη διάρκεια της θητείας του ως Διευθυντής του Αστεροσκοπείου ανανέωσε τον εξοπλισμό, διαίρεσε το Αστεροσκοπείο σε τρία τμήματα: στο αστρονομικό, στο μετεωρολογικό και στο σεισμολογικό.  Χάρη στον Αιγινήτη καθιερώθηκε το Γρηγοριανό Ημερολόγιο το 1923 και η Ελλάδα ενώθηκε με τα ημερολόγια του υπόλοιπου κόσμου, καθώς και υιοθετήθηκε το παγκόσμιο σύστημα αναφοράς χρόνου, του λεγόμενου «παγκόσμιου χρόνου» ή αστρονομικού χρόνου.  

Η ζωή του

Ο Δημήτριος γεννήθηκε 22 Ιουλίου το 1862 στην Αθήνα και ήταν ο πρώτος γιος του Γεωργίου Αιγινήτη, γόνου παλιάς αθηναϊκής οικογένειας. Στα δεκαεπτά του χρόνια αποφοίτησε από τη Βαρβάκειο Σχολή. Στη συνέχεια, παρακολούθησε φυσική και μαθηματικά στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (δεν είχε ιδρυθεί ακόμα ανεξάρτητη Φυσικομαθηματική Σχολή), όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ των μαθηματικών το 1886.
Τον ίδιο χρόνο, με υποτροφία του πανεπιστημίου, πήγε για σπουδές αστρονομίας στη Σορβόννη. Εκεί παρακολούθησε μαθήματα μαθηματικών και αστρονομίας. Το 1887 έκανε την άσκηση του ως αστρονόμος στο Αστεροσκοπείο Μονσουρί και δούλεψε για δύο χρόνια στον Ισημερινό Κύκλο, παίρνοντας μέρος στις τακτικές ισημερινές παρατηρήσεις (μέτρηση μεσουράνησης των άστρων για την χαρτογράφηση του ουρανού και των αστρικών κινήσεων). Το 1888 του ανατέθηκαν οι παρατηρήσεις μικρών πλανητών και μεταβλητών αστέρων με το μεσημβρινό τηλεσκόπιο του δυτικού θόλου του Αστεροσκοπείου.

Η ομάδα του Αστεροσκοπείου του Παρισιού. Ο νεαρός Αιγινήτης, όρθιος πρώτος αριστερά.

Την εποχή εκείνη, η πειθαρχία στο Αστεροσκοπείο ήταν στρατιωτικού τύπου. Οι παρατηρήσεις γίνονταν με πολύ αυστηρή περιοδικότητα και προδιαγραφές και η ιεραρχία θύμιζε περισσότερο στρατιωτική μονάδα παρά επιστημονικό ίδρυμα. Οι μαθητευόμενοι έμεναν σε ημιυπόγεια δωμάτια του Αστεροσκοπείου (1).

Το 1889 απέκτησε διεθνή φήμη με την διατριβή του με θέμα  Sur la Stabilité du Système Solaire (Η ευστάθεια του ηλιακού συστήματος). Τον ίδιο χρόνο αναφέρεται στην έκθεση του Αστεροσκοπείου  πλέον ως αστρονόμος.

Η μεγαλύτερη δωρεά  της οικογένειας Σίνα προς την Ελλάδα υπήρξε η ίδρυση του Αστεροσκοπείου στον λόφο των Νυμφών της Αθήνας  του οποίου η ανέγερση (1842-1845) πραγματοποιήθηκε από τον Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν. Επίσης φρόντισε για τον εξοπλισμό του κτηρίου με κατάλληλα μετεωρολογικά και αστρονομικά όργανα. 

1890: Επιστροφή στην Ελλάδα

Οι διαπραγματεύσεις του Δημητρίου Αιγινήτη

Το ίδρυμα Αστεροσκοπείου Αθηνών είχε ιδρυθεί το 1842 με χρηματοδότηση του Γεωργίου Σίνα και λειτούργησε αποκλειστικά με τα χρήματα της οικογένειας Σίνα, η οποία πλήρωνε το διευθυντή του Αστεροσκοπείου, Ιούλιου Σμιτ. Ο τότε Πρωθυπουργός, Χαρίλαος Τρικούπης, γνωρίζοντας τα επιτεύγματα του Αιγινήτη,  προσκάλεσε μέσω του Στρατιωτικού Συμβούλου της Πρεσβείας της Ελλάδας στη Γαλλία, τον Πέτρο Λυκούδη, τον αστρονόμο  να αναλάβει ως Διευθυντής στο Ίδρυμα Αστεροσκοπείου Αθηνών. Ο Αιγινήτης δίστασε γνωρίζοντας αφενός την οικονομική κατάσταση της Ελλάδας, αφετέρου ότι είχε μείνει το ίδρυμα του Αστεροσκοπείου στο έλεος του Θεού όταν πέθανε ο αποκλειστικός χορηγός του Αστεροσκοπείου Συμεών Σίνας. Έξι χρόνια είχε μείνει το Ίδρυμα Αστεροσκοπείο Αθηνών παντελώς ανενεργό.

Εντούτοις, αποδείχτηκε ότι δεν ήταν μόνο ο Χαρίλαος Τρικούπης καλός διαπραγματευτής είχε  και ο Αιγινήτης το χάρισμα.

Ο Αιγινήτης  έθεσε τέσσερις όρους προκειμένου να αναλάβει το Αστεροσκοπείο:

1.    Αγορά καινούργιων οργάνων,

2.    Κατασκευή κατάλληλων νέων κτηρίων,

3.    Προσλήψεις επιστημονικού προσωπικού με προσωπική επιλογή του και

4.    Ισάξιο μισθό του Σμιτ

Η Ελληνική κυβέρνηση, καθώς και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος αποδέχτηκαν τους όρους του Αιγινήτη. Ως προς τον μισθό του και την νομική μορφή του Αστεροσκοπείου πέρασε ομόφωνα διάταξη από τη Βουλή. Το Αστεροσκοπείο θα βασιζόταν πλέον στον κρατικό προϋπολογισμό και ο Αιγινήτης θα έπαιρνε τον ίδιο μισθό με τον Σμιτ.

Έτσι, ο εικοσιοχτάχρονος Δημήτρης Αιγινήτης ανέλαβε το Αστεροσκοπείο. 

 

Per Aspera ad Astra

Μέσα από τις δυσκολίες, στ' αστέρια» (Γκέοργκ Βουλφ)

Ο  δραστήριος Αιγινήτης δεν περίμενε μόνον από τον κρατικό προϋπολογισμό. Πέτυχε πίστωση 16.000 δρχ. από το πανεπιστήμιο, ποσό που χρησιμοποιήθηκε για την επισκευή του τηλεσκόπιου Ploessl, τον ισημερινό κύκλο Starke, τα ρολόγια Berthoud και Kessel, τα οποία είχαν αγοραστεί τη δεκαετία του 1850 από τον πρώτο διευθυντή, τον Γεώργιο Βούρη.  Επίσης, χρησιμοποίησε ένα ποσό για την επισκευή του κεντρικού κτιρίου του Αστεροσκοπείου. Στη συνέχεια ίδρυσε υπηρεσίες άμεσης κρατικής χρησιμότητας: μέχρι το 1893 είχε οργανώσει ένα δίκτυο 17 επαρχιακών μετεωρολογικών σταθμών (συνολικά ιδρύθηκαν 98 στη διάρκεια της θητείας του) και το 1894 ίδρυσε τη σεισμολογική υπηρεσία.

Το 1892 ανέλαβε τακτικός καθηγητής της αστρονομίας και γεωδαισίας στη Σχολή Ευελπίδων, και το 1896 εξελέγη καθηγητής της αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Η χρεοκοπία όμως της Ελλάδας το 1893 και ο καταστροφικός πόλεμος του 1897 απέκλειαν πλέον κάθε κρατική συνδρομή στο Αστεροσκοπείο.  Ωστόσο από το 1896, ο Αιγινήτης είχε προνοήσει. Έπεισε τον Πρίγκιπα Γεώργιο να συστήσει  εθνική επιτροπή. Η συγκεκριμένη επιτροπή έκανε έρανο και μέσα σε λίγα χρόνια, συνέλεξε 250.000 δρχ. από το κληροδότημα του Δ. Δωρίδη και από τις προσφορές των Α. Συγγρού, Μ. Κοργιαλένιου, Π. Στεφάνοβικ, Ε. Ζαρίφη, Κ. Μαυρομιχάλη, Α. Σκουζέ και Ν. Χρυσοβελώνη. Με το ποσό αυτό αγόρασαν ένα οικόπεδο περίπου 4 στρεμμάτων στον λόφο των Νυμφών ­δίπλα στο Αστεροσκοπείο, ­ ένα μεγάλο διοπτρικό ισημερινό τηλεσκόπιο διαμέτρου 40 εκ. γαλλικής κατασκευής (Gautier), ένα μεσημβρινό τηλεσκόπιο διαμέτρου 16 εκ. ίδιας κατασκευής και διάφορα βοηθητικά όργανα. Επίσης κτίστηκαν τρία βοηθητικά κτίρια. Ο Μαρίνος Κοργιαλένιος, άφησε με τη διαθήκη του το ποσό των 8.000 λιρών «για την αγορά και εγκατάσταση μεγάλου ισημερινού τηλεσκοπίου το οποίο θα φέρει το όνομά του», με τον όρο να είναι εκτελεστής της δωρεάς ο ίδιος ο Αιγινήτης. (η αγορά του τηλεσκοπίου δεν πραγματοποιήθηκε παρά μόνο το 1970. (2)

Συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας

Στις 18 Ιουλίου του 1910, ο Αιγινήτης παραιτήθηκε  από την θέση του καθηγητή Πανεπιστημίου και του Διευθυντή Αστεροσκοπείου λόγω της επικείμενης απειλής ότι θα απολυθούν οι βασιλόφρονοι καθηγητές του Πανεπιστημίου από την κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου.   Ωστόσο, επανήλθε στο Αστεροσκοπείο στις 17 Νοεμβρίου, και ενάμιση χρόνο αργότερα, τον Ιανουάριο του 1912, στο πανεπιστήμιο, «τη επιμόνω αιτήσει του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και κατόπιν υποσχέσεως του υπουργού της Παιδείας, ότι ήθελε ταχέως επανορθωθή το κατά του Πανεπιστημίου, διά της απολύσεως των καθηγητών αυτού, γενόμενον αδίκημα».

Πέραν από τις διοικητικές και επιστημονικές  εργασίες του, ήταν στην ουσία ο μόνιμος εκπρόσωπος της Ελλάδας σε όλα τα διεθνή φόρα για την αστρονομία, σεισμολογία και γεωγραφία-− ακόμα και της αρχαιολογίας λόγω ότι μιλούσε άπταιστα Γαλλικά, Αγγλικά και Γερμανικά.  

Το 1917, ο Αιγινήτης διετέλεσε υπουργός Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως στην κυβέρνηση του Αλέξανδρου Ζαΐμη. Υπήρξε συνομιλητής στις διαπραγματεύσεις με τους Γάλλους για τον τρόπο αποχώρησης από την Ελλάδα του Βασιλέα Κωνσταντίνου το 1917. Το 1920 του ανατέθηκε, μαζί με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Λοζάνης και πρεσβευτή της Ελλάδας στη Βέρνη, Μιχαήλ Κέπετζη, ειδική διπλωματική αποστολή στη Γαλλία για να αντικρούσει την τουρκική προπαγάνδα. Εκεί δραστηριοποιήθηκε στους κύκλους του Γάλλου πρωθυπουργού και υπέβαλε στη γαλλική Γερουσία υπόμνημα με τίτλο «Η τουρκόφιλη πολιτική θα ισοδυναμούσε με την κατάρρευση της γαλλικής επιρροής στην Ανατολή». 

Στη διάρκεια της θητείας του στην κυβέρνηση Πάγκαλου, άρχισε η λειτουργία του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (η Φιλοσοφική Σχολή), το οποίο είχε ιδρυθεί  επί του Αλέξανδρου Παπαναστασίου ένα χρόνο νωρίτερα. Τέλος, ιδρύθηκε το Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και βρέθηκε στέγη για το Βυζαντινό Μουσείο και το Μέγαρο της Δούκισσας της Πλακεντίας, στη λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας.

ΓΡΗΓΟΡΙΑΝΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ

Η συμβολή του Αιγινήτη ήταν καθοριστική προκειμένου να  εφαρμόσει η χώρα το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Η αλληλογραφία για το ποιο ημερολόγιο θα ακολουθηθεί άρχισε στην κυριολεξία αιώνες νωρίτερα. Συγκεκριμένα το 1582 με επιστολή του Πάπα Γρηγορίου ΙΓ΄ ο οποίος κάλεσε μέσω επιστολής τον Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ τον Τρανό να το εισαγάγει και στην Ορθόδοξη εκκλησία.  

Ο Πατριάρχης δεν το δέχτηκε (ύστερα από συνοδική απόφαση), θεωρώντας ότι αποτελεί απόπειρα προσηλυτισμού. 

Πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ ο Τρανός

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, Άνθιμος Ζ΄

Ο Ιωακείμ Γ΄  ο Μεγαλοπρεπής

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης, Άνθιμος Ζ΄, το 1895 εξέφρασε την ευχή να υπάρξει ενιαίο ημερολόγιο για όλους τους χριστιανικούς λαούς. Ενώ το 1902 ο Ιωακείμ Γ΄  ο Μεγαλοπρεπής, έστειλε εγκύκλιο σε όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες να μελετήσουν το ζήτημα του ημερολογίου και ζητούσε τις απόψεις τους. Η Εκκλησία της Ελλάδος τότε απάντησε ότι δεν απορρίπτει καταρχήν την προοπτική αλλαγής του ημερολογίου.  

Ωστόσο, μας πρόλαβε η Ρωσία, η οποία αποδέχτηκε το Γρηγοριανό Ημερολόγιο το 1918. Ενώ στην Ελλάδα συστήθηκε επιτροπή μελέτης, η οποία αποφάνθηκε το 1919 ότι: «η μεταβολή, μη προσκρούουσα εις δογματικούς και κανονικούς λόγους, ηδύνατο να γίνη μετά συνεννόησιν πασών των αυτοκεφάλων Εκκλησιών, ιδία δε του Οικουμενικού Πατριαρχείου». Τελικά, ψηφίστηκε η πρόταση του Αιγινήτη στις 18 Ιανουαρίου 1923 όπου το Ιουλιανό ημερολόγιο αντικατέστησε το Γρηγοριανό και στις 16 Φεβρουαρίου μεταφερθήκαμε στην 1 Μαρτίου χωρίς καμία αλλαγή στις θρησκευτικές εορτές. 

Ωστόσο, το 1923 - μετά την Μικρασιάτικη Καταστροφή- εκκενίθηκε μια διάθεση για αλλαγές που ήταν περισσότερο ως αποτέλεσμα της ανάγκης για προσαρμογή στα νέα δεδομένα παρά για μια συνειδητή επιλογή για ουσιαστικές μεταβολές. Η δημοκρατία γίνεται αντιληπτή περισσότερο ως στοιχείο της νεοτερικότητας, ως μία διέξοδος από τα δεινά της βασιλείας. Υπήρχαν ομάδες, όπως οι διανοούμενοι και ορισμένοι πολιτικοί και στρατιωτικοί, οι οποίοι έδειχναν πεπεισμένοι ότι η υιοθέτηση του πολιτεύματος της αβασίλευτης δημοκρατίας αποτελούσε απόδειξη της επίσπευσης του εκσυγχρονισμού. Η εγκατάλειψη του ιουλιανού ημερολογίου και η υιοθέτηση του γρηγοριανού  σήμαινε την ταύτιση με την υπόλοιπη δυτική Ευρώπη και την εγκατάλειψη του «παλαιού χρόνου» και όσων ιδεών τον συνόδευαν. 

Από το 1924 αποσχίσθηκαν οι λεγόμενοι Παλιοημερολογίτες από την επίσημη Εκκλησία της Ελλάδος, επειδή θεώρησαν την αλλαγή του ημερολογίου ως πρώτο βήμα για την υποταγή των Ορθοδόξων στον Πάπα. 

Ο Αιγινήτης και η Ακαδημία Αθηνών

Η Ακαδημία Αθηνών είχε το μέγαρο του από το 1887  −πολύ πριν γίνει ο σκοπός της πραγματικότητα το 1926. Χάρη στη δωρεά του Σίμωνος Σίνα, πραγματοποιήθηκε η ανέγερση και ο γλυπτικός και ζωγραφικός διάκοσμος του πιο ωραίου νεοκλασικού μεγάρου.

Η Ακαδημία Αθηνών 

H ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών, η επωνυμία της οποίας απηχεί την Ακαδημία του Πλάτωνος και την πνευματική αίγλη της αρχαίας Αθήνας, που ο Θουκυδίδης αποκαλεί "πόλιν της Eλλάδος παίδευσιν", αποτέλεσε το επιστέγασμα μακρών προσπαθειών από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, με πρώτη σχετική κίνηση το 1824, μέχρι τις διαρκείς και επίμονες προσπάθειες του Αλεξάνδρου Ρίζου-Ραγκαβή χωρίς αποτέλεσμα.  

Ο εσωτερικός χώρος της Ακαδημίας Αθηνών

 Όμως, το 1919,  στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι, και βλέποντας τον κίνδυνο να αποκλεισθεί η Ελλάδα από τη Διεθνή Ένωση Ακαδημιών, ο Ελευθέριος Βενιζέλος ανέλαβε τη δέσμευση για την ίδρυση ελληνικής ακαδημίας. "Organisez rapidement Académie" τηλεγράφησε στον τότε Υπουργό Παιδείας Δ. Δίγκα. Στη συνέχεια ο Αιγινήτης συνέταξε οργανισμό λειτουργίας της Ακαδημίας. Πάλι όμως δεν προχώρησε λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής το 1922.  

Τελικά, μόνο το 1926, ο Αιγινήτης, ως Υπουργός Παιδείας της κυβέρνησης Θ. Πάγκαλου, προκάλεσε τη Συντακτική Απόφαση με την οποία ιδρύθηκε η Ακαδημία Αθηνών.

Η Ακαδημία Αθηνών λειτούργησε στους τομείς της επιστημονικής έρευνας, στην καλλιέργεια των γραμμάτων και των καλών τεχνών.

Ο Αιγινήτης πέθανε το 1934 στα 72 του χρόνια με τεσσαρακοντατετραετία στο Αστεροσκοπείο. Άφησε κληρονομιά τα επιτεύγματά του στον τομέα της αστρονομίας όπου έκτισαν οι νεότεροι αστρονόμοι.

Τώρα η Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και τα πανεπιστήμια έχουν αντικαταστήσει ως χορηγούς και ευεργέτες την οικογένεια Σινά.  Η χώρα μας έχει έξι αστεροσκοπεία. Το νεότερο είναι το Αστεροσκοπείο Χελμού το οποίο βρίσκεται στη δεύτερη ψηλότερη κορυφή του όρους Χελμού. Στο αστεροσκοπείο έχει εγκατασταθεί το κατοπτρικό τηλεσκόπιο Αρίσταρχος, ένα από τα πιο προηγμένα τεχνολογικά τηλεσκόπια της Ευρώπης.

Αστεροσκοπείο Χέλμου

Πρέπει να είμαστε ευγνώμονες για τους ανθρώπους όπως τον Αιγινήτη  και την οικογένεια Σίνα όχι μόνο για το μυαλό τους ή για τα χρήματα αλλά στην πίστη τους ότι η χώρα μας μπορούσε να συνεισφέρει στις επιστήμες και στις καλές τέχνες. 

Στο προαύλιο του Αστεροσκοπείου Αθηνών. (Άγνωστος Γλύπτης)

Ο Χάρτης 

Υποσημειώσεις: 

1+2 Θύμιος Νικολαΐδης, ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ 20ος ΑΙΩΝΑΣ,  ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ (https://www.tanea.gr/1999/10/20/greece/afierwma-o-ellinikos-20os-aiwnas-ta-proswpa-9/)

Πηγές:

Ακαδημία Αθηνών: http://www.academyofathens.gr/el/foundation/history

E.Th. Theodossiou, V.N. Manimanis and P. Mantarakis, Demitris Eginits: Restorer of the Athens Observatory (https://helas.gr/reports/Theodossiou_2007.pdf)

Θύμιος Νικολαΐδης, ΑΦΙΕΡΩΜΑ Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ 20ος ΑΙΩΝΑΣ,  ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ (https://www.tanea.gr/1999/10/20/greece/afierwma-o-ellinikos-20os-aiwnas-ta-proswpa-9/)

Οι άνθρωποι και οι πολιτικές - πίσω από τη μετεωρολογία / http://www.kolydas.gr/