Πέμπτη 13 Μαρτίου 2025

ΝΤΟΛΛΥ (ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ) ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ

1921 - 2008

Τμήμα Πολυτελείας , #59 Γλύπτης: Γιάννης Παρμακέλης

Αρχικά, σκέφτηκα ότι το κύριο θέμα του κειμένου για την Ντόλλη Γουλανδρή θα ήταν το μυστήριο που υπάρχει για την προέλευση και την ερμηνεία των ειδωλίων. Δεν περίμενα ή δεν είχα σκεφτεί, ότι υπήρχαν ηθικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των συλλεκτών ούτε βέβαια είχα σκεφτεί ότι χρειαζόταν τεράστια περιουσία προκειμένου να αποκτηθούν και πάλι, φαντάστηκα πόσα άτομα με διαφορετικές ειδικότητες συνεργάστηκαν: αρχαιολόγοι, συλλέκτες και αρμόδιοι υπουργοί προκειμένου να επιστρέψουν «σπίτι» τους, στο καταπληκτικό Κυκλαδικό Μουσείο επί της Βασιλίσσης Σοφίας στην έπαυλη του Μέγαρου Σταθάτου και Νεοφύτου Δούκα 4.

Η οικογένεια Γουλανδρή κρατήθηκε μακριά από τα φώτα και ως εκ τούτου το να γράψεις βιογραφία για οποιονδήποτε της οικογένειας «Γουλανδρή» είναι περίπου ανέφικτο – ακόμα σπανίζει φωτογραφικό υλικό.

Η οικογένεια κράτησε την ζωή τους ιδιωτική και είχαν τον τρόπο και την πολιτική ισχύ έτσι ώστε κανείς να μην έρχεται πολύ κοντά τους. ΄Ενας δημοσιογράφος έγραψε ότι η Ντόλλη Γουλανδρή είναι μια διάσημη αλλά μοναχική βασίλισσα της Ελληνικής κοινωνίας.» (1) Αν ήταν απλά μια κοσμική παρουσία, θα αφήναμε την ζωή της για τα κοσμικές σελίδες, αλλά δημιούργησε κάτι καταπληκτικό όταν χρησιμοποίησε τα χρήματά του άνδρα της προκειμένου να συλλέξει και να εκθέσει μια ολόκληρη εποχή της ιστορίας του Αιγαίου.

Ανώνυμη Αλευροποιητική εταιρεία «Ευρώτας»

Η Αικατερίνη Κουμαντάρος γεννήθηκε το 1921 στο Λονδίνο. Ενώ, ο πατέρας της, Ιωάννης Κουμαντάρος είχε γεννηθεί στην Σπάρτη. Το 1904 η οικογένεια ίδρυσε την εταιρεία Ευρώτας αλευρόμυλα στον Πειραιά (1894 – 1981). Αλλά το ανήσυχο πνεύμα του τον οδήγησε το 1932 στο χώρο της ναυτιλίας. Ενώ, η μητέρα της Ντόλλη, η Φλώρα Νομικού, γεννήθηκε το 1899 και ήταν κόρη της οικογένειας Νομικού από την Σαντορίνη.

Συνηθίζεται, από παλιά, οι οικογένειες των εφοπλιστών να παντρεύονται μεταξύ τους.

Η Ντόλλη πέρασε τα πρώτα της χρόνια στην Αγγλία και στην Αμερική. Η μεγάλη της αγάπη ήταν η αρχαιολογία. Διέκοψε τις σπουδές της στο Columbia Πανεπιστήμιο στην Νέα Υόρκη το 1948 προκειμένου να παντρευτεί τον 35χρονο Νικόλαο Γουλανδρή. Εκείνη ήταν 27 χρονών.

Ο Νικόλαος Γουλανδρής είχε γεννηθεί στην Άνδρο το 1913 και είχε δίδυμο αδελφό τον Βασίλη. Μαζί έκτισαν την οικογενειακή ναυτιλιακή επιχείρηση – η οποία ερχόταν σε σειρά αμέσως μετά από του Αριστοτέλη Ωνάση.

Ο Βασίλης και η γυναίκα του απέκτησαν μια σημαντική συλλογή εικαστικής τέχνης η οποία στεγάζεται στο μουσείο του Βασίλη και της Ελίζας Γουλανδρή.

Βασίλη και της Ελίζα Γουλανδρή

Ο Νικόλαος είχε και αυτός μια μεγάλη αγάπη. Τον Ολυμπιακό - και ήταν πρόεδρος τους το 1972 (2) - η γυναίκα του η Ντόλλη από την δεκαετία του 50 και του 60 μελετούσε την Κυκλαδική ιστορία. (2)

Μαζί απέκτησαν το γιο τους τον Πέτρο.

Με χρήματα που ούτε μπορούμε να διανοηθούμε η Ντόλλη άρχισε να συλλέγει αυτά τα είδωλα καθώς και ένα σοβαρό αριθμό από αρχαιότητες από διαφορετικές περιόδους. Καθώς περνούσε ο καιρός επικεντρώθηκε στην προϊστορική Κυκλαδική τέχνη η οποία παρήγαγε τα λεγόμενα κουκλάκια όπως τα έλεγαν οι νησιώτες τα οποία είχαν μοντέρνα τεχνική.

Τα είδωλα αυτά βρέθηκαν σε κατά την πρώτη εκτίμηση σε τάφους. Αλλά κατά τις δεκαετίες 1950 και 1960 κάτι πολύ ανησυχητικό συνέβη, κάτι που η Ελληνική κυβέρνηση δεν μπορούσε να αγνοήσει.

Ο Θησαυρός της Κέρου

Τα είδωλα αναφέρονται ως ο «Θησαυρός της Κέρου». Τα αντικείμενα αυτά φυγαδεύτηκαν στο εξωτερικό και διασκορπίστηκαν σε μουσεία και ιδιωτικές συλλογές.

«Η τύχη πολλών εξ αυτών αγνοείται, όμως ένας σημαντικός αριθμός –81 συνολικά θραύσματα– έχουν επαναπατρισθεί. Τα περισσότερα αποκτήθηκαν το 1990 και 1992 κατά την διάρκεια δημοπρασιών στο Λονδίνο, ορισμένα εκ των οποίων με την αρωγή της τότε Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος.» (3)

Ακόμα και σήμερα κανείς δεν γνωρίζει τι συμβολίζουν. Λόγω το ότι βρισκόταν σε τάφους η χρήση τους συνδέεται συνήθως με ταφικές τελετουργίες, αν και οι ερμηνείες που έχουν προταθεί ποικίλλουν. Κάποιοι εστιάζουν στη θρησκευτική διάσταση και εξηγούν τα γυναικεία ειδώλια ως σύμβολα μιας μεγάλης Μητέρας-Θεάς της γονιμότητας και της αναγέννησης, ως θεϊκές τροφούς, ψυχοπομπούς, αποτροπαϊκά σύμβολα ή ακόμη και ως λατρευτές. Υπάρχουν πολλές θεωρίες για τον πολιτισμό που υπήρχε πριν από την Μινωϊκή κατά χιλιάδες χρόνια.

Το Κέρος είναι ένα ακατοίκητο νησί, το οποίο βρίσκεται ανάμεσα στην Νάξο και στην Αμοργό, στο κέντρο των μικρών Κυκλάδων. Στο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ «Το αίνιγμα του Κέρους», ξεκινά η περιγραφή με αυτά τα λόγια: «Τόπος ιερός και γεμάτος από μυστήριο. Αιχμάλωτος από ένα αίνιγμα χιλιάδων ετών, βαριά λεηλατημένος, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’60 και πρωταγωνιστής σε μια από τις μεγαλύτερες υποθέσεις λαθρανασκαφής παγκοσμίως». (4)

Οι ανασκαφές του Καθηγητή της Προϊστορίας αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χρήστου Ντούμα και του Καθηγητή Πανεπιστημίου, Colin Renfew. έχουν φωτίσει αυτήν την εποχή. Βρήκαν ανέγγιχτο θησαυρό από είδωλα κατά την διάρκεια των ανασκαφών και σημάδια από πολιτιστικό κέντρο στο κάβο του Δασκαλιού.

Η Κέρος βρίσκεται νότιο ανατολικά της Νάξου

Αυτά τα είδωλα, τα κουκλάκια, κατέκτησαν τον κόσμο. Δυστυχώς άνοιξαν την όρεξη των συλλεκτών και των μουσείων δημιουργώντας κίνητρα για αρχαιοκαπηλία.

Πολλοί πιστεύουν ότι εκπροσωπούν τη γέννηση της Δυτικής Τέχνης. Η λεία και οι απλές γραμμές τους ενέπνευσαν τους καλλιτέχνες μεταξύ των οποίων ο Constantin Brancusi, Amedeo Modigliani and Picasso, που τα ονόμασαν «μαγικά αντικείμενα».

Γενικά, είναι τόσο πολλοί οι αρχαιολογικοί χώροι και οι χώροι αυτοί πολλές φορές είναι μακριά ή σε δύσβατους τόπους και είναι φύσει αδύνατον να προφυλαχτούν από τους αρχαιοκάπηλους. Ειδικά, για το Κέρος, οι επισκέπτες πρέπει να έχουν προέγκριση προκειμένου να επισκεφτούν τον χώρο διαφορετικά είναι παράνομες.

Πολύ δύσκολα επιστρέφουν οι αρχαιότητες όταν τα έχουν αποκτήσει ξένα χέρια. Έτσι η Ελληνική κυβέρνηση καλωσόρισε την πρωτοβουλία των συλλεκτών, οι οποίοι μπορούσαν να αποκτήσουν αρχαιότητες προκειμένου να μείνουν μέσα στη χώρα. Κατά αυτόν τον τρόπο, δόθηκε Άδεια του Συλλέκτη από το Υπουργείο Πολιτισμού στην Ντόλλη Γουλανδρή. Τέτοιες άδειες είναι απόρροια της μακρόχρονης συνεργασίας μεταξύ των πολιτών και την κυβέρνηση.

Ας μας επιτραπεί να κάνουμε μια παρέκκλιση.

Οι φιλότεχνοι, οι ξένοι διπλωμάτες και οι αρχαιοκάπηλοι λεηλάτησαν τους Ελληνικούς θησαυρούς ανά τους αιώνες. Με την έναρξη της επανάστασης, ανέλαβαν την προστασία των αρχαιοτήτων κάποια κυβερνητικά όργανα που φρόντισαν για την έκδοση διαταγών ή την ύπαρξη διατάξεων νομικής προστασίας των αρχαίων, τα οποία θεωρούνταν κτήμα όλων των Ελλήνων και απαγορευόταν η βλάβη τους.

Το κράτος, οι ιδιώτες, και ο νόμος για τους αρχαιολογικούς θησαυρούς

Με την ίδρυση του Ελληνικού κράτους επικεντρώθηκε, με τα πενιχρά μέσα στην οικονομία, στη διοίκηση και στην παιδεία. Ωστόσο, είχαν επίγνωση για την ανεκτίμητη αξία των αρχαιολογικών θησαυρών. «Το 1829 ο Ιωάννης Καποδίστριας ίδρυσε μια στοιχειώδη Αρχαιολογική Υπηρεσία, με προϊστάμενο τον μοναδικό υπάλληλο, τον Κερκυραίο, Ανδρέα Μουστοξύδη. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια η προστασία των αρχαιολογικών θησαυρών αδράνησε και επανήλθε το 1833 με τον διορισμό του Βαυαρού αρχιτέκτονα Adolf Weissenburg, ως αρμόδιος «δια την διατήρησιν αλλά και την ανεύρεσιν και συλλογήν των αρχαιολογικών θησαυρών του Βασιλείου». με υφισταμένους τον Κυριάκο Πιττάκη για τη Στερεά Ελλάδα, τον Ιωάννη Κοκκώνη για τα νησιά του Αιγαίου και τον Ελληνιστή Ludwig Ross για την Πελοπόννησο.

Το 1834 υπό την επίδραση του βαυαρικού νεοκλασικισμού, θεσπίζεται ο πρώτος νόμος 10ης / 22ας Μαΐου 1834: «Περί των επιστημονικών και τεχνολογικών συλλογών, περί ανακαλύψεως και διατηρήσεως των αρχαιοτήτων και της χρήσεως αυτών». Το νομοθέτημά του έχει ως βάση την αντίληψη ότι η ελληνική αρχαιότητα υπήρξε και πρέπει να σταθεί και στο μέλλον ο μαγνητικός κρίκος ανάμεσα στη σύγχρονη Ελλάδα και στην Ευρώπη. Σύμφωνα με το άρθρο του νόμου, «όλαι αι εντός της Ελλάδος αρχαιότηται, ως έργα των προγόνων του ελληνικού λαού, θεωρούνται ως κτήμα εθνικόν όλων των Ελλήνων εν γένει». (5)

Παρά τη νομοθεσία, συνεχιζόταν οι εμπορικές συναλλαγές και επέτρεπαν τις ιδιωτικές ανασκαφές και την πώληση αυτών μέσα στην χώρα.

Ο Ελληνικής καταγωγής και μεγαλέμπορας, Κωνσταντίνος Μπέλιος, ο οποίος διέμενε στην Βιέννη της Αυστρίας, ενδιαφερόταν για την πνευματική ανάπτυξη της χώρας και για τη διάσωση των αρχαιοτήτων της
και ίδρυσε την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία το 1837 με σκοπό την στενή συνεργασία με την Κρατική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Την ανεύρεση, αναστήλωση και συμπλήρωση των αρχαίων της Ελλάδας. (6)

Χωρίς καμιά βοήθεια από το Κράτος προσπάθησαν με τις μικρές προσφορές των μελών της Εταιρείας και με δωρεές να φέρουν σε πέρας μεγαλεπήβολα έργα: την ανασκαφή της Ακροπόλεως, την αναστήλωση του Παρθενώνος, την ανασκαφή του θεάτρου του Διονύσου, του Ωδείου Hρώδου Αττικού, του Πύργου των Ανέμων, όλα στην Αθήνα. Πρώτος Γραμματέας ήταν ο Φαναριώτης, Αλέξανδρος Ραγκαβής.

Καλή θέληση και υψηλό ηθικό επίπεδο

Η αλήθεια είναι ότι στηριζόταν στο υψηλό ηθικό επίπεδο και στην καλή θέληση όλων που συμμετείχαν σε αυτήν την προσπάθεια. Όταν τα ξένα αρχαιολογικά ινστιτούτα εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα – η Γαλλική Σχολή Αθηνών εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα το 1845, το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο εγκαταστάθηκε το 1874 και η αμερικανική αρχαιολογική σχολή Αθηνών εγκαταστάθηκε το 1881 με χρηματοδότηση από την χώρα τους υπήρχαν ακόμα περισσότεροι άνθρωποι και ακόμη περισσότερα κίνητρα προκειμένου να δημιουργηθούν συλλογές και ο νόμος του 1834 άφησε πολλά περιθώρια για τέτοιου είδους συναλλαγές.

Δήμητρα και Περσεφόνη, ένα από τα κομμάτια που πουλήθηκαν στον Μέρλιν για 150 αγγλικές λίρες. Μάλιστα, μεταφέρθηκε με τον διπλωματικό σάκο. Ήταν μια πρακτική των διπλωματών που ασχολήθηκαν με τις αρχαιότητες . Ο Μέρλιν το θεωρούσε πατριωτικό καθήκον.

Το 1899 η κυβέρνηση θέσπισε νόμο όπου χαρακτήριζαν τις ιδιωτικές ανασκαφές και την εμπορία των αρχαιοτήτων ως εγκληματική πράξη. Θα επιτρεπόταν η εξαγωγή των αρχαιοτήτων μόνο για ακαδημαϊκούς λόγους και μόνο για τις αρχαιότητες που βρισκόταν σε αφθονία ή πλεονάζουν. Κάτι που άφησε πάλι πολλές ερμηνείες. Σε νόμο του 1899 διαβάζουμε: «Αρχαία εκ των εν ταις αποθήκαις των Μουσείων του Κράτους, άτινα η Αρχαιολογική Επιτροπή εν συνεδρία αυτής ήθελε κηρύξει παμψηφεί περιττά διά τα Μουσεία, δύνανται ν’ ανταλλάσσωνται αποφάσει του Υπουργού των Εκκλησιαστικών προς ξένα Μουσεία και επιστημονικά καθιδρύματα οιασδήποτε εθνικότητος».

Το 1903 επιτρεπόταν στους ξένους αρχαιολόγους να κάνουν εξαγωγή στα ινστιτούτα της χώρας τους σε άχρηστα ή όμοια αντικείμενα. Ένα παραθυράκι που επέτρεψε ανθρώπους σαν τον Έβανς να αποκτήσει συλλογή της Μινωϊκής εποχής, η οποία βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Ashmolean στην Οξφόρδη. Φωτογραφία μουσείου.

Η συλλογή του Μουσείου Ashmolean

Όταν η Κρήτη προσαρτήθηκε με την Ελλάδα το 1913, ο Έβανς πίεσε να τον αφήσουν να κάνει εκσκαφή στην Κνωσσό και να εξάγει ευρήματα που τα χαρακτήρισε ως άχρηστα. Όπως πολλοί που έκαναν ανασκαφές, ήταν ο ίδιος φανατικός συλλέκτης κάτι που θεωρείται σύγκρουση συμφερόντων.

To 1932 θεσπίστηκε νέος νόμος για τις αρχαιότητες προκειμένου να προσδιοριστεί με σαφήνεια το τι εννοείται με τους όρους άχρηστα ή σε πλεόνασμα (αρχαιότητες). Επίσης αν ένας συλλέκτης ζητούσε αποζημίωση για τα ευρήματά όφειλαν να δηλωθούν επίσημα και να καταγραφούν.

Έτσι, οι συλλέκτες ήταν υποχρεωμένοι να κρατάνε αρχείο με αναλυτικές περιγραφές για κάθε τους απόκτημα.

Πίσω στην Ντόλλη

Το 1962 η Ντόλλη απέκτησε την ΄Αδεια Συλλέκτη από τον Ιωάννη Παπαδημητρίου, ένας αξιόλογος αρχαιολόγος και Γενικός Διευθυντής των Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού. Ήταν πραγματικά κρίσιμης σημασίας για την επιτυχία της συλλογής μέσα και έξω από την χώρα. Σε συνεργασία με έμπειρους Έλληνες και ξένους αρχαιολόγους, τα αντικείμενα καταγράφηκαν, συντηρήθηκαν, φωτογραφήθηκαν και μελετήθηκαν συστηματικά. Χάρη στον δικό της δυναμισμό και στους ανεξάντλητους πόρους της δημιουργήθηκε αυτή η εξαιρετική συλλογή.

Η Ντόλλη και ο Νικόλαος Γουλανδρής είχαν έναν μοναδικό τρόπο ζωής με συνδέσεις με την υψηλή κοινωνία. Αυτή ήταν η ζωή τους. Είχαν πολυτελή σπίτια σε όλον τον κόσμο.

Η Ντόλλη το 1968 στο σπίτι της στις Μπαχάμες. Την ίδια χρονιά η Vogue έγραψε για την Ντόλλη και για τον τρόπο ζωής.

Ο Stephane Groueff, ο διευθυντής του περιοδικού Paris Match 1957 έως 1977, ήταν γείτονας της οικογένειας Γουλανδρή και περιέγραψε την Ντόλλη ως φιλική και μορφωμένη και ότι με κάθε ευκαιρία μιλούσε για την ιστορία του Αιγαίου για ευήκοα ώτα. Αναφέρει ο Groueff την Κυκλαδική συλλογή στο σπίτι της στην Αθήνα και συνεχίζει την περιγραφή ότι όλη η οικογένεια Γουλανδρή «ως ένα ζεστό πατριαρχικό κόσμο». Στο βιβλίο του Η Οδύσσεια γράφει για τις δύο εβδομάδες που πέρασε στο κότερό τους The Vagrant. (Το Περιπλανόμενο).

Το κότερο ήταν ένα από τα δέκα πιο πολυτελή στον κόσμο. 117 πόδια με δύο κατάρτια και με 7 άτομα προσωπικό. Για ένα διάστημα ήρθε στην ιδιοκτησία των Beatles και αργότερα έγινε εστιατόριο στο λιμάνι της Πορτογαλίας.

Μια σκοτεινή πλευρά των συλλεκτών των αρχαιοτήτων περιγράφεται με μεγάλη λεπτομέρεια στο βιβλίο Chasing Aphrodite του Jason Felch και του Ralph Frammolino. Η κρυφή ή η σκοτεινή πλευρά ποτέ δεν είναι ωραία: περιλαμβάνει σχέσεις με τον υπόκοσμο, έφοροι που δέχονται δωροδοκίες, πλαστά κομμάτια και θησαυρούς που κρύβονται σε ειδικές αποθήκες, οι οποίες είναι προορισμένες για τα αφορολόγητα.

Οι συγγραφείς έχουν γράψει για τη συλλογή της Ντόλλη και πως αποκτήθηκε τότε. Σύμφωνα με τις πηγές τους, σχεδόν όλη η συλλογή δημιουργήθηκε από αδήλωτες ανασκαφές και αγόραζαν από τους ίδιους τους λεηλατείς, τους εμπόρους και σε δημοπρασίες.

Η άλλη όψη του νομίσματος είναι ότι η Ντόλλη και ο σύζυγός της ένιωθαν ότι συμμετείχαν σε μια αποστολή διάσωσης, εκτελώντας μια ιερή υπηρεσία για τη χώρα. Και γνωρίζοντας κάποια πράγματα για τις δυνατότητες του κράτους (ως προς τις αρχαιότητες) τότε – μπορεί και σήμερα – είχαν απόλυτα δίκιο.

Θα υπήρχε αυτή τη σπάνια συλλογή σήμερα στην Ελλάδα;

Ένα μουσείο γεννιέται

Λόγω του ότι τα κυκλαδικά είδωλα υπάρχουν παντού σε τουριστικά μαγαζιά είναι εύκολο να ξεχάσουμε ότι μόνο πρόσφατα ήρθαν στο φως. Ο πρώτος κατάλογος της συλλογής Γουλανδρή εκδόθηκε το 1968 και επιλεγμένα κομμάτια εκτέθηκαν στο Μουσείο Μπενάκη το 1978.

Χρειάστηκε άλλα εννιά χρόνια να ανοίξει τις πόρτες του στο κοινό. Το 1986. Ο Νίκος και η Ντόλλη χάρισαν ένα πολύ γενναιόδωρο δώρο στο κράτος και η δωρεά αυτή τους τοποθέτησε στον κύκλο των ευεργετών του Ελληνικού κράτους.

Η Μελίνα Μερκούρη, η τότε Υπουργός Πολιτισμού, κόβει την κορδέλα. Η Ντόλλη αφιέρωσε το Μουσείο στον σύζυγό της ο οποίος πέθανε το 1983. Εκείνη παρέμεινε Πρόεδρος του Μουσείου μέχρι τον θάνατό της.

Πράγματι, είναι μια καταπληκτική συλλογή και το ίδιο το μουσείο είναι εξαιρετικό. Επίσης το Μουσείο έχει ένα σπουδαίο Διοικητικό Συμβούλιο και αρκετοί προέρχονται από τον κόσμο των εφοπλιστών.

Στην ιστοσελίδα του μουσείου αναφέρει ότι είναι μη κερδοσκοπικό νομικό πρόσωπο εποπτευόμενο από το Υπουργείο Πολιτισμού. Και δεν λαμβάνει κρατική επιχορήγηση.

Επίσης, υπάρχει Η Ελληνική Ένωση Δικαίου Αρχαιοτήτων (https://www.law-archaeology.gr/index.php/e) η οποία αναφέρει όσα πρέπει να γνωρίζουν εκείνοι που ασχολούνται με τα ζητήματα αυτά.

Αντιπαραθέσεις που ενίοτε υπάρχουν και ο επαναπατρισμός των αρχαιοτήτων

Πάντα θα υπάρχουν μικρό ή μεγάλες εντάσεις μεταξύ του κράτους, των αρχαιολόγων και των νομικών προσώπων όπως στο Κυκλαδικό Μουσείο που το πλεονέκτημα τους – λόγω οικονομικών πόρων - βρίσκεται στην δυνατότητα να επιχορηγούν την έρευνα, να αγοράζουν και να εκθέτουν με τον καλύτερο τρόπο τις αρχαιότητες.

Μια τελευταία αγορά του Κυκλαδικού Μουσείου έγινε αφορμή για προβληματισμό. (7)

Leonard Stern

Και αναφερόμαστε στη συλλογή του πάμπλουτου Αμερικανού επιχειρηματία Leonard Stern. Εκείνος, ένας αντίστοιχος συλλέκτης, (χωρίς βέβαια το ίδιο αίσθημα αποστολής) όπως η Ντόλλη Γουλανδρή, απέκτησε μέσα σε 40 χρόνια 161 κομμάτια της Κυκλαδικής τέχνης. Ωστόσο, ο ίδιος αναγνωρίζει ότι η συλλογή ανήκει στο Ελληνικό κράτος και κάποια κομμάτια ήδη επαναπατρίστηκαν και εκτέθηκαν στο Μουσείο. Ωστόσο, η συμφωνία είναι ότι θα εκτεθούν στο Metropolitan Museum για τουλάχιστον δέκα χρόνια (από τις αρχές του 2024).

Το σχέδιο αυτό, δηλαδή να εκτεθούν στο Μουσείο Met σχεδιάστηκε έχοντας υπόψη ότι η Ελλάδα επιδιώκει με ιδιαίτερο ζήλο να επιστραφούν οι αρχαιότητες στην χώρα προέλευσης τους - δηλαδή στην Ελλάδα.

Έτσι, το Κυκλαδικό μουσείο ίδρυσε το Νομικό Πρόσωπο Hellenic Ancient Culture Institute (HΑCI) στο Delaware (καταφύγιο φορολογικών ελαφρύνσεων) το οποίο θα προστατέψει τις αρχαιότητες και θα είναι διαθέσιμα για να εκτεθούν. Το ΔΣ αποτελείται από μέλη του Κυκλαδικού Μουσείου κατά πλειοψηφία και είναι υπό την εποπτεία του Υπουργείου Πολιτισμού.

Πριν από 3-4 χρόνια ο Stern απευθύνθηκε στον Max Hollein, τον Δ/ντή του Met, με την πρόταση να εκτεθούν στο μουσείο. Το μουσείο απευθύνθηκε στη συνέχεια στις αρμόδιες αρχές στην Ελλάδα που μετά από διαπραγματεύσεις συμφώνησε τελικά το Υπουργείο Πολιτισμού. Η συμφωνία δίνει την δυνατότητα να εκτεθούν τα αντικείμενα δημοσίως (στο μουσείο) αποφεύγοντας έτσι τις εν δυνάμει διαφωνίες για το σε ποιόν ανήκουν και ποιος έχει τον έλεγχο των αντικειμένων.

Ο Stern «αναγνωρίζει ότι θα είναι δύσκολο να δωρίσει ευθέως τη συλλογή του στο Μet γιατί κανένα από τα μεγάλα μουσεία δεν θέλει να προσβάλλει την τιμή μιας χώρας αποδεχόμενος αυτή την κληρονομιά (τις αρχαιότητες) μονάχα αν έχουν την ευλογία της χώρας (προέλευσης).» (8)

Ωστόσο, όπως έχουν τα πράγματα, ένας Έλληνας που θέλει να δει την έκθεση αρχαιοτήτων της χώρας του πρέπει να πάει στην Νέα Υόρκη.

Marble female figure, ca. 2500–2400/2300 BCE. Early Cycladic II. Marble, 6 5/16 in. (16 cm). Leonard N. Stern Collection, Loan from the Hellenic Republic, Ministry of Culture
Δάνειο από την Ελληνική Δημοκρατίας, Υπουργείο Πολιτισμού

Η Ελληνική κυβέρνηση τροποποίησε τον Νόμο το 2020 προκειμένου να δίνονται μακρόχρονα δάνεια αρχαιοτήτων. Η Υπουργός Πολιτισμού Λ. Μενδώνη συμφωνούσε καθώς και ο Πρωθυπουργός της χώρας. Ενώ η Αδάμ Βελένη, Γεν. Δ/ντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού, έστειλε επιστολή στη Βουλή ότι αυτή η συμφωνία είναι παράνομη ως προς τα κινητά μνημεία. Κι άλλες φωνές ακούστηκαν, οι οποίες είχαν αντιρρήσεις ως προς την συλλογή του πολυεκατομμυριούχου Stern – ότι τέτοιες συλλογές όπως του Stern νομιμοποιούν εν τέλει τις συλλογές. Σε έναν κόσμο ιδανικό όλοι οι θησαυροί θα βρισκόταν στα μουσεία της χώρας τους για μελέτη ταξινόμηση και έκθεση στο κοινό. Στον πραγματικό κόσμο όμως το σύστημα λειτουργεί διαφορετικά. Ένα παράδειγμα ήταν η καταπληκτική συλλογή του πρώην Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Κι εκείνος είχε αποκτήσει την άδεια συλλέκτη. Αφού έγινε μεγάλος ντόρος στα ΜΜΕ όταν έδειξαν το σπίτι τους, αποφασίστηκε και δόθηκε η συλλογή στο Μουσείο των Χανίων εκτός από 17 κομμάτια που κράτησε η οικογένεια.

Η Ντόλλη πέθανε τον Φεβρουάριο του 2008. Ήταν 87 χρονών. Ήταν μέλος της Αρχαιολογικής Εταιρείας, είχε τιμητικό διδακτορικό δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, τιμήθηκε με το διάσημο του Ανωτέρου Ταξιάρχη του Τάγματος Αριστείας του Φοίνικος. Επίσης για την προσφορά της στον πολιτισμό τιμήθηκε το 2003 από τον Σύνδεσμο Ελληνίδων Επιστημόνων με το βραβείο ΥΠΑΤΙΑ κλπ., κλπ.

Εν κατακλείδι ήταν άνθρωποι με φινέτσα, άνθρωποι που χάρισαν στη χώρα ένα παράθυρο ομορφιάς, ποιότητας και πολιτισμού με ένα βαθύ αίσθημα πατριωτισμού.

Ο ΧΑΡΤΗΣ:

Υποσημειώσεις:

(1) Chasing Aphrodite p.136.

(2) Όσο ήταν πρόεδρος, ο Ολυμπιακός κατέκτησε στο ποδόσφαιρο τρία Πρωταθλήματα, δύο Κύπελλα και δύο νταμπλ (1973 και 1975) σε τρία χρόνια. Στο πρωτάθλημα του 1972-73 είχε παθητικό 13 γκολ, το οποίο ήταν ρεκόρ μέχρι την λήξη του πρωταθλήματος της περιόδου 2017-18 Στο πρωτάθλημα 1973-1974, ο Ολυμπιακός σκόραρε 102 γκολ, αριθμός που παραμένει ρεκόρ, και πέτυχε την πιο ευρεία νίκη στο ελληνικό πρωτάθλημα, νικώντας τον Φωστήρα 11-0, ενώ είχε παθητικό 14 γκολ. Την περίοδο 1972-1975, στο ελληνικό πρωτάθλημα, ο Ολυμπιακός έχανε μόνο από τον ΠΑΟΚ στην Τούμπα.

(3) https://cycladic.gr/essay/o-thisauros-tis-kerou/

(4) https://www.youtube.com/watch?v=ZdQpvPnnFqo . Ένα συναρπαστικό ντοκιμαντέρ.