ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ

Ο Εγγλέζος


1832   -  1896

  

Οι γονείς: Σπύρος Τρικούπης, Αικατερίνη Τρικούπη

τα παιδιά: Χαρίλαος και Σοφία  (Τμήμα 5/896)

Από το 1875 έως το 1895 ο Χαρίλαος Τρικούπης  διετέλεσε  Πρωθυπουργός επτά φορές.  Πολιτικός που έβλεπε προς το μέλλον, χωρίς φόβο  –  επίμονος και αποφασιστικός μα και με ψυχή.  Ήταν κοσμοπολίτης, πολύγλωσσος. Τον αποκαλούσαν άλλοτε Εγγλέζο και άλλοτε Πατέρα των Σιδηροδρόμων'. Χαρακτηριστικό του ήταν η μεγάλη αυτοπεποίθηση – κάτι που δεν του συγχώρησαν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι. 

Όταν αγόρευε στη Βουλή τον παρακολουθούσαν οι  διπλωμάτες και μετέφραζαν τις ομιλίες του για τον διεθνή τύπο. Εν κατακλείδι, ήταν ένας κορυφαίος ηγέτης της χώρας, ένας κολοσσός της πολιτικής. 

Έξω από την παλαιά Βουλή: "Η Ελλάς θέλη να ζήση και θα ζήση". 

Έργο του γλύπτη Θ. Θωμόπουλου

Ο  Διπλωμάτης

Ο Χαρίλαος Τρικούπης γεννήθηκε στο Ναύπλιο με καταγωγή από το Μεσολόγγι. Ήταν γιος του πρώην Πρωθυπουργού και διπλωμάτη Σπυρίδωνος Τρικούπη. Η μητέρα του ήταν γόνος της Φαναριώτικης οικογένειας  Μαυροκορδάτου. Σπούδασε νομική στην Αθήνα και  συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι και στο Λονδίνο.  

Ανάγλυφο του  Konrad Lange

Εταιρεία για τον Ελληνισμού και Φιλελληνισμό

Το 1862 εκλέχτηκε πληρεξούσιος της Β' Εθνικής Συνέλευσης της ελληνικής παροικίας του Λονδίνου και όταν αποσύρθηκε ο  πατέρας του ανέλαβε ως επιτετραμμένος της πρεσβείας. Το 1863, μόλις 31 χρονών, χειρίστηκε τις διαπραγματεύσεις για τη Συνθήκη Παραχώρησης των Ιονίων Νήσων από τη Μεγάλη Βρετανία στην Ελλάδα. Απέναντι του είχε τους Πρεσβευτές της Αυστρίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και της Πρωσίας.  

Στους 3 μήνες που ακολούθησαν ο Χαρίλαος Τρικούπης προσπάθησε να τους μεταπείσει στα εξής σημεία της συνθήκης: 1. Τα Επτάνησα θα υπαγόταν στο καθεστώς της διηνεκούς ουδετερότητας οπότε θα απαγορευόταν να εδρεύει ή να σταθμεύσει εκεί στρατιωτική ή ναυτική δύναμη. 2. Τα φρούρια της Κέρκυρας θα κατεδαφίζονταν από τους Άγγλους πριν από την αναχώρησή τους. 3. Θα διατηρούνται επ΄ αόριστον κάποια προνόμια του ξένου εμπορίου και της ναυτιλίας. 4. Και ότι η Ελλάδα θα αναλάμβανε την υποχρέωση να πληρώνει συντάξεις σε Βρετανούς υπηκόους και αποζημιώσεις σε όσους θα έχαναν τη θέση τους λόγω της Ένωσης. 

Εντούτοις, ο Χαρίλαος Τρικούπης πέτυχε να βελτιωθούν σημαντικά οι όροι της συνθήκης, καθώς η ουδετερότητα περιορίσθηκε στην Κέρκυρα και τους Παξούς, τα φρούρια δεν θα κατεδαφίζονταν, τα προνόμια περιορίστηκαν για 15 χρόνια κατ΄ ανώτατο όριο και το ποσό των αποζημιώσεων στους Βρετανούς υπηκόους μειώθηκε. 

Παρότι άριστος διπλωμάτης, τον κέρδισε η πολιτική.

Έτσι, το 1865 έβαλε υποψηφιότητα και εκλέχτηκε πρώτη φορά βουλευτής Μεσολογγίου. Διορίστηκε Υπουργός Εξωτερικών και ως νέος υπουργός ζήτησε από τους  πρεσβευτές στην Αθήνα  να τον επισκεφθούν αυτοί πρώτοι στο γραφείο του στο Υπουργείο. Διαμόρφωσε, έτσι, μία εθιμοτυπία, που ισχύει απαρέγκλιτα μέχρι σήμερα.

Το 1872 ίδρυσε  κόμμα και το ονόμασε το Πέμπτο Κόμμα.  Ήταν το πρώτο κόμμα που βασίστηκε πάνω σε αρχές. Οι αρχές του βασίζονταν στην προστασία της συνταγματικής τάξης, στον σεβασμό των δικαιωμάτων του Στέμματος αλλά και της Βουλής, και στην τήρηση των κανόνων του κοινοβουλευτικού συστήματος διακυβέρνησης. Οι κυβερνήσεις έπρεπε να σχηματίζονται από την πλειοψηφία της Βουλής, ενώ οι ισχύοντες νόμοι θα έπρεπε να μεταρρυθμιστούν κατά τρόπο ώστε να εφαρμόζονται πλήρως οι αρχές του πολιτεύματος. Το κόμμα του  συγκέντρωνε τις πιο φιλελεύθερες και προοδευτικές  προσωπικότητες της εποχής.

Το 1874 έγραψε το ιστορικό άρθρο με τίτλο «Τις Πταίει;» στο οποίο κατήγγειλε το πολιτικό σύστημα της εποχής, αλλά ουσιαστικά κατηγορούσε το Βασιλιά, επειδή μετά την πτώση του Ε. Δεληγιώργη, (εξ αιτίας των Λαυρεωτικών) είχε χρίσει κυβέρνηση του Βούλγαρη που ήταν μειοψηφίας. (1)

Ο Τρικούπης μετά το πρώτο του εκείνο άρθρο δημοσίευσε μόλις μετά από ένα μήνα άρθρο με τίτλο «Παρελθόν και Ενεστώς», με το οποίο έθετε ως δόγμα της Βουλής τη «δεδηλωμένη»,  που αργότερα και καθιερώθηκε ως «Αρχή της δεδηλωμένης».

Στις 27 Απριλίου  1875, ο Τρικούπης γίνεται για πρώτη φορά Πρωθυπουργός. Μεγάλοι του αντίπαλοι θα είναι αρχικά ο πολιτικός του μέντορας Αλέξανδρος Κουμουνδούρος  και στη συνέχεια ο «λαϊκιστής» και μικρόψυχος Θεόδωρος Δηλιγιάννης, που εκπροσωπούσαν τα «παλιά τζάκια».  Ωστόσο μειοψήφησε και αναγκάστηκε σε παραίτηση υπέρ του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου, που είχε πλειοψηφήσει. Παρέμεινε έτσι στην εξουσία για 5,5 περίπου μήνες, μέχρι τις 15 Οκτωβρίου 1875.

Ο πίνακας δείχνει την Ελληνική Βουλή επί Χαριλάου Τρικούπη.  Ζωγράφος: N. Orlo, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. 

Το 1881 γίνεται η προσάρτηση της Θεσσαλίας με πρωταγωνιστές τους Δηλιγιάννη και Κουμουνδούρο. 

 

Η δασκάλα στη μέση και οι μαθητές αριστερά και δεξιά της. Ο Χαρίλαος Τρικούπης και ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης. Παρά το ότι αντίπαλοι ο Τρικούπης θεωρούσε σκόπιμο και χρήσιμο για το πολίτευμα να μην αποκλείονται από το Κοινοβούλιο αξιόλογοι βουλευτές και πολιτικοί αρχηγοί, ανεξάρτητα από το αν οι απόψεις τους συνέπιπταν με τις δικές του ή όχι. 

Παρά τις αντιπαλότητες και τις συχνές εκλογές, τα χρόνια μεταξύ το 1882-1897 χαρακτηρίζονται ως η περίοδος του Χαρίλαου Τρικούπη.

Το τετράπτυχο του ήταν:

Ανάπτυξη της οικονομίας

Οργάνωση της Δημόσιας Διοίκησης

Ανάληψη δημοσίων έργων

Προσπάθεια αστικοποίησης

Πίστευε ότι μόνο μια ισχυρή Ελλάδα με ανορθωμένη την οικονομία, αναδιοργανωμένο το στρατό και το ναυτικό θα μπορούσε να εξυπηρετήσει επιτυχώς τα εθνικά συμφέροντα. Τον φαντάζεται κανείς αεικίνητο, ακούραστο και ανυπόμονο προκειμένου να υλοποιήσει το τετράπτυχο του. 

Στην περίοδο Τρικούπη η Αθήνα  μεταμορφώθηκε από ένα χωριό σε Ευρωπαϊκή πόλη. Ήταν η εποχή της αισιοδοξίας και της ανάπτυξης.  

Μήπως όμως ζητούσε από τους Έλληνες θυσίες, υπερεκτιμώντας τις δυνατότητές τους; Μήπως έπρεπε να κάνει μικρότερα βήματα προς την ανάπτυξη;  Οι αγρότες, όπως και οι χαμηλού εισοδήματος κάτοικοι των πόλεων, σύντομα άρχισαν να βλέπουν το αναπτυξιακό πρόγραμμα του σαν έναν πολυδάπανο μηχανισμό που καταβρόχθιζε τα χρήματα των φόρων και των δανείων, χρήματα που θα προτιμούσαν να έχουν διατεθεί για τη βελτίωση των συνθηκών της προσωπικής τους διαβίωσης». (2)

Η βιογράφος του η Λύντια Τρίχα γράφει: «παρομοίαζαν τον Τρικούπη με παιδίατρο και τον ελληνικό λαό με νήπιο: κάθε φορά που ο τόπος ασθενούσε, τον καλούσαν να τον θεραπεύσει· καθώς, όμως, η θεραπεία που πρότεινε ήταν οδυνηρή, μόλις περνούσαν, έστω και παροδικά, τα προβλήματα, τον αντιμετώπιζαν με φόβο και, όπως το παιδί αποφεύγει τον γιατρό, τον καταψήφιζαν». (2) 

Πράγματι, η αναδιοργάνωση του κράτους, η συνακόλουθη αύξηση του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων, η ενίσχυση του στρατού, η αύξηση της δύναμης του στόλου με την αγορά θωρηκτών, σε συνδυασμό με την κατασκευή μεγάλων δημοσίων έργων είχαν ως αποτέλεσμα τη σημαντική επιβάρυνση του προϋπολογισμού και απαιτούσαν κεφάλαια. Λάβετε υπόψη τούτο: Από το 1882 μέχρι το 1890 το οδικό δίκτυο επεκτάθηκε από 1,359 στα 5,221 χλμ. Ενώ το σιδηροδρομικό δίκτυο (3) από τα 19 στα 1,300 χλμ!

Όμως, προκειμένου να  χρηματοδοτηθούν αυτές οι επιλογές, η χώρα δανείστηκε μεγάλα ποσά από τις χρηματοπιστωτικές αγορές. Ταυτόχρονα έβαλε φόρους με στόχο την αύξηση των κρατικών εσόδων. Αυξήθηκαν οι τελωνειακοί δασμοί επί των εισαγόμενων ειδών πολυτελείας και τέλος δημιουργήθηκαν  κρατικά  μονοπώλια σε αρκετά αγαθά.

Σύμφωνα όμως με τον Γ. Β. Δερτιλή στο βιβλίο του «Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι, Επτά Πτωχεύσεις: «Ο υπερδανεισμός οδήγησε στην υπερχρέωση. Έως το 1884 το χρέος είχε διπλασιαστεί∙  το 1887 είχε τετραπλασιαστεί∙ και πριν από την πτώχευση του 1893 είχε σχεδόν επταπλασιαστεί, υπερβαίνοντας το 175% του ΑΕΠ. 

Η συνήθης και εσφαλμένη  εξήγηση της υπερχρέωσης ήταν οι μεγάλες επενδύσεις σε υποδομές που δεν είχαν άμεση απόδοση, π.χ. σιδηροδρόμους.  Ωστόσο,  … το κύριο αίτιο της υπερχρέωσης ήταν  (όπως πάντα) οι στρατιωτικές δαπάνες. 

Στη δεκαετία  1879 - 1888 οι δύο αντίπαλοι (Τρικούπης και Δηλιγιάννης) εναλλάσσονται στην εξουσία και οι δαπάνες αυτές απορροφούν το 13% και 9,1% του ΑΕΠ.

Στις 10/10/1893 σχηματίζει την έβδομη και τελευταία κυβέρνησή του όμως, δεν μπορεί πλέον να αποτρέψει την πτώχευση τον Δεκέμβριο του 1893.

Το 1893 σε ομιλία του στη Βουλή είπε "εν τη ρύμη του λόγου" του, αναφέροντας "εν παρόδω" στις αναγκαίες προς τους δανειστές διαπραγματεύσεις, που πίεζαν απροκάλυπτα τον οικονομικό έλεγχο της Ελλάδας, "ότι πρέπει να λαλήσωμεν προς αυτούς επτωχεύσαμεν δυστυχώς κ.λπ!

Στην έκθεση του ο  Διευθυντής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, ο Εδουάρδο Λω, την οποία κατέθεσε στη Βουλή των Κοινοτήτων θεωρεί τον Δηλιγιάννη κύριο υπεύθυνο για την πτώχευση του 1893.

Το  σπίτι του Τρικούπη επί της Ακαδημίας και Μαυρομιχάλη. Δυστυχώς, κατεδαφίστηκε το 1936. (Σχεδόν δίπλα στου ΕρνέστουΤσίλλερ). 

Ένα χρόνο αργότερα, στις εκλογές της 16ης Απριλίου 1895 το κόμμα του Τρικούπη παθαίνει πανωλεθρία και ο ίδιος αποτυγχάνει να εκλεγεί βουλευτής Μεσολογγίου. Χάνει την έδρα για τέσσερις ψήφους από τον άσημο Μ. Γουλιμή. Αποχωρεί από την πολιτική γεμάτος πίκρα, με την κλασσική φράση: 

«Ανθ' ημών Γουλιμής… Καληνύχτα σας!».

Η Οικογένειά του 

Από μικρή ηλικία ο Χαρίλαος έζησε την απώλεια δυο αδελφών του, της αγαπημένης Αγλαΐας και του Όθωνα. Όταν πέθαναν οι γονείς του έμεινε μαζί με την μικρή αδελφή τη Σοφία. Ξαδέλφια και θείοι από τα δυο σόγια ήταν πάντα κοντά του στους προεκλογικούς αγώνες.  Παρέμεινε εργένης σε όλη του τη ζωή.  Ερωτεύτηκε σε μεγάλη ηλικία την Βαρόνη Μαρία. Ο εκδότης Γ. Σουρής  «Ο Ρωμηός», έγραψε «επιθυμώ αλήθεια να δω και τον Τρικούπη, που του ΄χει γίνει τώρα ο έρωτας κουνούπι» και αναφέρεται στην Βαρόνη Μαρία φον Τράουvτεμπεργκ, σύζυγο του Αυστριακού Πρεσβευτή στην Ελλάδα με την οποία διατηρούσε τακτική αλληλογραφία – και όχι μόνον. (H  αδελφή του Τρικούπη, η Σοφία, έκοψε με το ψαλίδι ολόκληρα τμήματά των επιστολών προκειμένου να διασώσει την υστεροφημία του αδελφού της από εξομολογήσεις και λόγια που ίσως έκρινε «ανάρμοστα» για έναν μεγάλο ηγέτη.)

Μετά τις εκλογές της 16ης Απριλίου 1895 αναχώρησε για ένα ταξίδι στην Ευρώπη, αλλά η απουσία του από τα πολιτικά πράγματα καθίσταται εμφανής. Οι πολιτικοί του φίλοι τον εκθέτουν υποψήφιο για την αναπληρωματική εκλογή της επαρχίας Βάλτου (Νομός Αιτωλοακαρνανίας), χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει. Εκλέγεται σχεδόν παμψηφεί στις 17 Μαρτίου  1896, αλλά πέντε μέρες αργότερα η Αθήνα μαθαίνει εμβρόντητη ότι είναι πολύ άρρωστος.

Η κηδεία του Χαριλάου Τρικούπη 

Στο πλευρό του Τρικούπη ήταν η αδελφή του η Σοφία και η Βαρόνη Μαρία φον Τρανουντεμπεργκ. Ο Χαρίλαος Τρικούπης άφησε την τελευταία του πνοή στις Κάννες στις 30 Μαρτίου 1896, την ώρα που η ελληνική πρωτεύουσα φιλοξενούσε τους Α΄ Ολυμπιακούς αγώνες. Η σορός του έφτασε στον Πειραιά στις 9 Απριλίου και εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα στο ναό της Ζωοδόχου Πηγής. (4) 

Ετάφη χωρίς επισημότητες, όπως το είχε ζητήσει, στον οικογενειακό τάφο των Τρικούπηδων στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο στενός συνεργάτης του ο Ανάργυρος Σιμόπουλος έγραψαν Νεκρολογία στην εφημερίδα «Ακρόπολις».

Στο Κοινοβούλιο ο θάνατός του θα ανακοινωθεί επίσημα στις 15 Νοεμβρίου 1896- επτάμισι μήνες αργότερα! 

Τα σημαιοστολισμένα  μνημεία των ηρώων και των πολιτικών με Ελληνικές σημαίες και στεφάνια  στις εθνικές επετείους στο Πρώτο Νεκροταφείο.

Στο προαύλιο Βουλής των Ελλήνων (Νοτιοδυτικό άκρο)

του γλύπτη Ιωάννη Παππά

Κάποιοι έχουν αμφισβητήσει την προσφορά του Τρικούπη στην Ελλάδα. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να αμφισβητήσει ότι ήταν οραματιστής και κατάφερε να οδηγήσει το Ελληνικό κράτος  στον 20^ο  αιώνα.  Ακόμα είχε οραματιστεί τη γέφυρα μεταξύ Ρίου και Αντιρρίου - κάτι που δεν μπορούσε να υλοποιηθεί στις μέρες του. Η γέφυρα έγινε επιτέλους πραγματικότητα το 2004 και πήρε το όνομά του  «Γέφυρα Χαρίλαος Τρικούπης».

Υποσημειώσεις

(1)    Την εποχή εκείνη με το υφιστάμενο Σύνταγμα κανένα κόμμα δεν μπορούσε να πλειοψηφήσει από μόνο του. Έτσι όλοι οι τότε κυβερνητικοί σχηματισμοί ήταν κυβερνήσεις μειοψηφίας. Ο δε Βασιλεύς, προκειμένου ν' αποφύγει κατάσταση ακυβερνησίας με αλλεπάλληλες εκλογές, αναγκαζόταν κάθε φορά να χρίζει κυβέρνηση το κόμμα εκείνο με τη σχετική πλειοψηφία.

(2)   «Χαρίλαος Τρικούπης - Μια βιογραφική περιήγηση», της Λύντια Τρίχα και βιβλίο της ίδιας, "Χαρίλαος Τρικούπης Ο πολιτικός του "τις πταίει" και του Δυστυχώς επτωχεύσαμεν" εκδόσεις Πόλις

(3)  Το 1835 υποβάλλεται για πρώτη φορά  πρόταση για κατασκευή σιδηροδρομικού δικτύου από τον Φραγκίσκο Φεράλδη. Τελικά το Νομοσχέδιο συντάσσεται μόλις το 1855 υπό του Μαυροκορδάτου. (Πειραιάς –Θησείο λειτουργεί το 1869)

(4) Ο πολιτικός του αντίπαλος, Θ. Δηλιγιάννης, αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει πολεμικό σκάφος για να μεταφέρει τη σορό του στην Ελλάδα και τελικά κάλυψαν τα έξοδα φίλοι του, με πρώτο τον Ανδρέα Συγγρό.

Πηγές

http://www.mixanitouxronou.gr/o-politikos-pou-allaxe-tin-ellada-ke-iche-to-paratsoukli-milordos-theorite-o-pateras-tou-eksigchronismou-ke-den-distase-na-ta-vali-me-to-vasilia-ke-na-filakisti-pethane-mono-stis-kannes/

http://www.kathimerini.gr/807580/interactive/epikairothta/hgetes/xarilaos-trikoyphs

http://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/f3c70a23-7696-49db-9148-f24dce6a27c8/trikoupis_1.pdf

http://www.nostimonimar.gr/3-istorika-simia-stin-odo-stadiou-pou-kriftikan-me-to-perasma-tou-chronou-apo-ton-kosta-kousarida/

http://www.patris.gr/articles/291290?PHPSESSID=#.WKbHL_I2jcs
https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/f3c70a23-7696-49db-9148-f24dce6a27c8/trikoupis_1.pdf

http://www.istorikathemata.com/2012/12/the-congress-of-Berlin-and-the-unification-Thessaly-in-Greece-1878-1881.html

Γ.Β. Δερτιλής, «Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι, Επτά Πτωχεύσεις» εκδόσεις Πόλις