ΦΩΚΙΩΝ ΡΩΚ, ΓΛΥΠΤΗΣ

 

1891- 1944

Τμήμα 1/383 Γλύπτης: Arch Lotz. Οικογενειακός τάφος Άννα Μελά.

Το όνομα του Φ. Ρώκ είναι στην μαρμάρινη πλάτη.

Ο Φωκίων Ρωκ ήταν μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία στα καλλιτεχνικά δρώμενα της εποχής του.  Στο διάβα του μοσχοβολούσε το αρτίστικο άρωμα του Παρισιού. Ήταν δάσκαλος για τους καλλιτέχνες της Ελλάδας μεταφέροντας σε γραπτά κείμενα τα νέα κινήματα της εποχής. Ήταν γλύπτης όχι με την έννοια του  τεχνίτη που δήλωνε ο γλύπτης Δημήτρης Φιλιππότης, αλλά καλλιτέχνης.  

Το όνομα του έγινε γνωστό στο Πανελλήνιο με το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη. Έστω… αρνητική κριτική τότε −λόγω της ριζοσπαστικής αντιπρότασής του στην πρόταση του Θωμά Θωμόπουλου.  Το οξύμωρο είναι ότι το έργο είναι εμπνευσμένο από τα αρχαϊκά αγάλματα του Ναού της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα, που βρίσκονται σήμερα στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. (1)

Η ζωή του

Ο Φωκίων Ρώκ ήταν απόγονος του Γάλλου Pierre-Nicolas Roque που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα το 1789. Ο ίδιος γεννήθηκε στο Αργοστόλι το 1891. Ήταν τέκνο του Ιωάννη Ρώκ και της Λυδίας Woodly αλλά έμεινε ορφανός σε μικρή ηλικία και τον μεγάλωσε ο αδελφός του πατέρα του, ο  Νικόλαος. Ο Νικόλαος Ρωκ εργαζόταν ως επιθεωρητής του σιδηροδρομικού Πειραιώς-Αθηνών Πελοποννήσου. Ο δε παππούς του Φωκίωνα διετέλεσε Γραμματέας της Ελληνικής Πρεσβείας στο Λονδίνο επί Σπύρου Τρικούπη καθώς και Πρόξενος στη Μάλτα.   

Στα εικοσιένα του χρόνια κατατάχθηκε στο εθελοντικό σώμα των Ιταλών πολεμιστών-Γαριβαλδινών. Δύο χρόνια αργότερα εισήχθηκε στην Σχολή Καλών Τεχνών και παράλληλα φοίτησε στο εργαστήριο του Θωμά Θωμόπουλου. Πάντα είχε επαφές με τους επιφανείς Έλληνες και με ανθρώπους της τέχνης και των γραμμάτων.

Το 1917 αρχίζει και γράφει στο περιοδικό «Ο Λογοτέχνης». Ενώ την ίδια χρονιά φεύγει για το Παρίσι και παρακολουθεί μαθήματα στην Ecole National Superieure des Beaux.

Είναι το Παρίσι του Rodin, του Degas, του Monet, του Renoir... Τότε γνωρίζεται με τον διάσημο γλύπτη Κώστα Δημητριάδη ο οποίος είχε δύο εργαστήρια γλυπτικής − στο Παρίσι και  στο Λονδίνο.  (Γνωστό έργο του Κώστα Δημητριάδη είναι ο Δισκοβόλος που αντίγραφό του βρίσκεται απέναντι από το Παναθηναϊκό Στάδιο). (2)

Το 1919 ο Ρωκ στήνει με τον Περικλή Βυζάντιο και τον Παύλο Καλλιγά εργαστήρι στην Πλάκα (Διογένους 4) και γίνεται τόπος συνάντησης για καλλιτέχνες και συγγραφείς. Ο ποιητής, Σωτήρης Σκίπης  και αγαπημένος φίλος του, γράφει: «Θα μείνει αλησμόνητο το ατελιέ που ίδρυσε μαζί με τους ζωγράφους Περικλή Βυζάντιο και τον Παύλο Καλλιγά στους Αέρηδες …Τόσο αρτίστικη κίνηση που είχε συγκεντρώσει το παμπάλαιο εκείνο σπίτι…αληθινά παριζιάνικο».

Ατμοσφαιρική φωτογραφία

Ο Ρωκ έγινε ιδρυτικό μέλος στη Λέσχη Καλλιτεχνών «Ατελιέ» (3), ενώ το 1929 γίνεται ιδρυτικό μέλος στο Σωματείο Ελλήνων Γλυπτών. Παντρεύτηκε την Νίνα Παπαζαφειροπούλου, ιδιοκτήτρια της γκαλερί Studio στην πλατεία Καρύτση.

Προσωπογραφία του Φ. Ρωκ.

Του ζωγράφου του Περικλή Βυζάντιου 

 (περίπου 1925-1930)

Στο εργαστήριο της Académie Julien το 1923.

 Δεξιά όρθιος ο Φ. Ρωκ.

Το 1924 ξαναφεύγει για το Παρίσι και παρακολουθεί μαθήματα γλυπτικής στο Academie Juliene ενώ συνεργάζεται με την εφημερίδα Ταχυδρόμος-Ομόνοια και αρθρογραφεί για την καλλιτεχνική κίνηση στο Παρίσι. Το 1926 επιστρέφει στην Ελλάδα και συμμετέχει σε Εκθέσεις. Αρχίζει και ασχολείται με ζήλο με τη λαϊκή τέχνη και την ξυλογλυπτική. Το 1927 συμμετέχει στην Έκθεση για την Ελληνική Λαϊκή Τέχνη μαζί με την Αγγελική Χατζημιχάλη με πολύ θετικές κριτικές.

Το Μάϊο του 1930 παίρνει μέρος στις  δεύτερες Δελφικές εορτές του Α. Σικελιανού κατασκευάζοντας τις αιγυπτιακές μάσκες των ηθοποιών για τον Προμηθέα Δεσμώτη.

Εκείνη τη χρονιά διορίστηκε Έφορος στον τομέα γλυπτικής στην ΑΣΚΤ.

Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη

Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο όλες οι χώρες, με πρωτοπόρους την Αγγλία και την Γαλλία αποφάσισαν να στήσουν συμβολικό μνημείο για τους πολυάριθμους νεκρούς τους: Ο  Άγνωστος Στρατιώτης ή «γνωστού μόνο στο Θεό».

Στην αρχαιότητα

Πρώτη φορά είχε μιλήσει ο Περικλής για τους νεκρούς στρατιώτες στο λόγο που εκφώνησε το 430.π.Χ.:

«Όλοι μαζί τής πρόσφεραν τη ζωή τους κι ο καθένας τους λάμβανε αθάνατο έπαινο και δοξασμένο τάφο, όχι τόσο αυτόν όπου κείτονται, όσο την μνήμη εκείνων που θα θέλουν να τους δοξάσουν,  γιατί τάφος των μεγάλων είναι η πάσα γη και δεν φανερώνεται από την επιγραφή μιας στήλης στην πατρική τους χώρα. Και στα πιο μακρινά μέρη, η μνήμη τους, άγραφη, μένει ζωηρότερη μέσα στις ψυχές, περισσότερο για την ανδρεία τους παρά για το έργο που έκαναν».

Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Δήμος  Ερμούπολης της Σύρου, με απόφαση Δ.Σ. είχε στήσει το πρώτο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στις 16 Ιανουαρίου 1858,  τιμώντας τους αγωνιστές του 1821.

Έργο του γλύπτη Γιώργου Βιτάλη. Έτος 1880 (σύμφωνα με το

                            https://glypto.wordpress.com/) Δήμος Ερμούπολης Σύρος

Το παρασκήνιο του Άγνωστου Στρατιώτη της Αθήνας
Το 1926 προκήρυξε ο στρατιωτικός Θ. Πάγκαλος  καλλιτεχνικό διαγωνισμό  «διά την υποβολήν μελέτης ανεγέρσεως τάφου Αγνώστου Στρατιώτη εις την έμπροσθεν των Παλαιών Ανακτόρων Πλατείαν, κατάλληλος προς τούτο διαρρυθμιζομένην».

Στις 9 Οκτωβρίου 1926 το Υπουργείο Στρατιωτικών ενέκρινε και βράβευσε κατά πλειοψηφία την μελέτη του εκ Παρισιού, αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη –«ο επιβλέποντα πασών εργασιών». Ο Πάγκαλος είχε ήδη επιλέξει τη θέση του Άγνωστου Στρατιώτη – τα Παλαιά Ανάκτορα −πιστεύοντας ότι στο χώρο των Παλαιών Ανακτόρων θα στεγαζόταν το Υπουργείο Στρατιωτικών. 

Όμως  τότε δεν ήταν αβάσιμη σκέψη. Διότι το 1922  όταν η βασιλική οικογένεια εγκατέλειψε οριστικά τα ανάκτορα στεγάστηκαν εκεί δημόσιες υπηρεσίες, ιδιωτικοί κοινωνικοί φορείς, διεθνείς οργανώσεις (που προέκυψαν από τη  Μικρασιατική Καταστροφή για την κάλυψη των αυξανόμενων αναγκών της). Έτσι, στο κτήριο βρήκαν στέγη υπηρεσίες του Υπουργείου Γεωργίας, Στρατιωτικών, Υγιεινής, η Διεθνής Υπηρεσία Μετανάστευσης, η Αστυνομία Πόλεων, η Χ.Ε.Ν, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, ο Διεθνής Σύνδεσμος Γυναικών κ.ά. Λειτούργησαν, επίσης, ιατρείο βρεφών, οικοτροφείο φοιτητών, νοσοκομείο και ορφανοτροφείο της Near East Relief, καθώς και τα Εργαστήρια Μπενάκη! (4) Μολαταύτα, ο γλύπτης Αντώνης Σώχος, ο Καθηγητής Β. Κουρεμένος καθώς και ο Διευθυντής Εθνικής Πινακοθήκης, Zαχαρίας Παπαντωνίου αντέδρασαν με την απόφαση της θέσης του Πάγκαλου.

Μέλη της Επιτροπής για το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη ήταν τότε ο Διευθυντής της Σχολής Καλών Τεχνών, Γ. Ιακωβίδης, ο αρχιτέκτονας Αλ. Νικολούδης και 2 υπάλληλοι της πολεοδομικής υπηρεσίας.

Το 1928 επανεκλέγεται ο Βενιζέλος. Ξαναμπαίνουν τα θέματα του διαγωνισμού. Ξανά θέτουν οι γλύπτες το ζήτημα της θέσης του Άγνωστου Στρατιώτη. Όμως ο Πρωθυπουργός  θεωρεί ότι το μνημείο πρέπει να είναι στο κέντρο της πόλης, όπως το αντίστοιχο της Γαλλίας (το οποίο βρίσκεται κάτω από την αψίδα του Θριάμβου). Ούτως ή άλλως, το Νοέμβριο του 1929 η κυβέρνηση Βενιζέλου, αποφάσισε τη στέγασή της, μαζί με τη Γερουσία, στο κτήριο των Παλαιών Ανακτόρων. (Η σημερινή Βουλή).(5)

Ο τότε Υπουργός Παιδείας, Γεώργιος Παπανδρέου απευθύνθηκε στον Κώστα Δημητριάδη θεωρώντας ως τον πλέον αρμόδιο για το εικαστικό μέρος του Άγνωστου Στρατιώτη.  Ύστερα από πρόταση του Δημητριάδη ή του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη αντικαταστάθηκε το σχέδιο του Θ. Θωμόπουλου− ο οποίος είχε προτείνει ως κεντρικό γλυπτό την παράσταση γιγαντομαχίας όπου μια μορφή αγγέλου, που θα συμβόλιζε την Ελλάδα, θα παραλάμβανε στοργικά τον νεκρό στρατιώτη − με το γλυπτό Νεκρό Οπλίτη με την υπογραφή του Φωκίωνα Ρωκ.  

 Πρόταση του Θ. Θωμόπουλου

Ο Άγνωστος Στρατιώτης του Φωκίωνα Ρωκ

Η αντικατάσταση προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στο καλλιτεχνικό κόσμο.  Εντούτοις, η Επιτροπή της 17/12//1930 ενέκρινε την νέα πρόταση του Φ. Ρωκ. (6) Έτσι, η κυβέρνηση ακύρωσε το καλλιτεχνικό τμήμα του διαγωνισμού προκειμένου να εκτελέσει την παραγγελία Φωκίωνα Ρωκ μαζί με τον Κώστα Δημητριάδη. (7)

Αρχιτεκτονικά Σχέδια του Εμμανουήλ Λαζαρίδη

Όμως, ο Ρωκ ήταν βοηθός του Δημητριάδη στην ΑΣΚΤ και ο Δημητριάδης ήταν μέλος της Επιτροπής. Φαινόταν δηλαδή, ότι ο Δημητριάδης, ως μέλος της επιτροπής ενέκρινε την δική του(ς) πρόταση. Επίσης, ορίστηκε ο Δημητριάδης ως επόπτης της εκτέλεσης του έργου έναντι αμοιβής. (8)

Το σχέδιο υπογράφετε από τον Εμμανουήλ Λαζαρίδη

και τον γλύπτη Κώστα Δημητριάδη

Το σκάνδαλο ξέσπασε το 1931 επί Βενιζέλου. Το Δ.Σ. του Σωματείου Γλυπτών διαμαρτυρήθηκε εγγράφως στις 18 Σεπτεμβρίου κατηγορώντας τον Δημητριάδη (μεταξύ άλλων και για ποιόν λόγο φιλοτεχνούσε Ιταλός τεχνίτης την εκτέλεση του έργου σε πέτρα). Ο αντικυβερνητικός αλλά και ο φιλικός προς την κυβέρνηση τύπος πρόβαλλαν το θέμα στην πρώτη σελίδα.

Ανάγλυφο του Φ. Ρωκ: Ελευθέριος Βενιζέλος

Ο Δημητριάδης ήταν φίλος του Βενιζέλου, ο οποίος τον εμπιστευόταν στα εικαστικά θέματα με κλειστά μάτια. Μάλιστα χάρη σε εκείνον, είχε επιστρέψει ο Δημητριάδης στην Ελλάδα με θέση διευθυντή στη Σχολή Καλών Τεχνών. Εξού και παρενέβη προσωπικά. Ο Βενιζέλος απάντησε με αφοπλιστική  ειλικρίνεια, «εάν πει ο Δημητριάδης ναι και όλοι οι άλλοι γλύπτες όχι- το ναι του Δημητριάδη εις την πλάστιγγα της δικής μου κρίσεως βαρύνει περισσότερο από τα όχι των άλλων».

Ωστόσο, η κυβέρνηση − ίσως περισσότερο να πεισθούν οι αντιφρονούντες  γλύπτες− προσκάλεσε ένα μήνα αργότερα τον Γάλλο γλύπτη και ακαδημαϊκό Jean Boucher για να γνωματεύσει σχετικά με την καλλιτεχνική αξία του μνημείου. Ο Γάλλος επαίνεσε το έργο. Ενώ εδώ οι κριτικοί και γλύπτες είπαν ότι  το έργο ήταν τερατούργημα. Το Σωματείο Ελλήνων Γλυπτών γράφει, «δια το διαπραχθέν ανοσιούργημα εις βάρος της Ελληνικής τέχνης», «το ξαπλωμένο κακότεχνο πτώμα» κ.λπ. (Δεν βρήκαμε δημόσιες  αντιδράσεις  ή απαντήσεις του Ρωκ και του Δημητριάδη).

Το μνημείο εγκαινιάστηκε στις 25 Μαρτίου 1932 με μεγάλη επισημότητα και συμμετοχή πολλών ξένων αντιπροσωπειών (με αλφαβητική σειρά: Αίγυπτος, Αμερική, Γαλλία, Γιουγκοσλαβία, Ιταλία,  Πολωνία, Ρουμανία και Τουρκία).  Στην συνέχεια ακολούθησε παρέλαση της φρουράς του μνημείου. Τότε μεταφέρθηκε και φως από το μοναστήρι της Αγίας Λαύρας για την αφή της ακοίμητης καντήλας που βρίσκεται στο μέσο του κενοταφίου. Αριστερά είναι χαραγμένη η επιγραφή από τον «Επιτάφιο του Περικλή» του Θουκυδίδη. «ΜΙΑ ΚΛΙΝΗ ΚΕΝΗ ΦΕΡΕΤΑΙ ΕΣΤΡΩΜΕΝΗ ΤΩΝ ΑΦΑΝΩΝ». Δεξιά αναγράφεται «ΑΝΔΡΩΝ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΠΑΣΑ ΓΗ ΤΑΦΟΣ». Στο κέντρο υπάρχει ένας κενός τάφος, όπου είναι χαραγμένη η φράση "ΕΙΣ ΑΦΑΝΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ".

Το 1936 ο Ρωκ παντρεύτηκε για δεύτερη φορά. Παντρεύτηκε  τη Σοφία Μελά (ο πατέρας της ήταν ο Βασίλειος Μ. Μελάς, και η σύζυγος ήταν η Ελένη Σούτσου) και το 1937 γεννήθηκε ο γιος του ο Νικόλαος Ρωκ-Μελάς. (9)

Εκείνα τα χρόνια ο Ρωκ ασχολείται συστηματικά με τη Λέσχη Καλλιτεχνών και αρχίζει την προσπάθειά του για τη σύνταξη ενός λεξικού Ελλήνων καλλιτεχνών. Επίσης, συμμετέχει στη σύσταση της Εθνικής Εταιρείας Καλλιτεχνών με πρόεδρο τον Κώστα Δημητριάδη και φιλοτεχνεί έργα μετά από παραγγελία.

Το 1939 αναλαμβάνει την ανέγερση της προτομής του Φιλέλληνα
Σατωμπριάν, την οποία και εκτελεί ένα χρόνο αργότερα.

Ορίζεται επίκουρος καθηγητής στην ΑΣΚΤ. Το 1940 εκθέτει στην Πανελλήνια Έκθεση στο Ζάππειο.

Με τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα, η γυναίκα του Ρωκ μαζί με το παιδί του μετακομίζει στην Αίγινα στο σπίτι της οικογένειας Μαυροκορδάτου ενώ ο Ρωκ εργάζεται ως δάσκαλος στην Αθήνα. Εκείνη τη χρονιά πηγαίνει στο Αλβανικό μέτωπο  (με ειδική άδεια) για να μπορέσει να καταγράψει τα όσα διαδραματίζονται στο μέτωπο του πολέμου  (μαζί με τον ζωγράφο και Καθηγητή Σχολής Καλών Τεχνών Αργυρό Ουμβέρτο −ο οποίος εστάλη στο μέτωπο ως επίσημος πολεμικός εικονογράφος −  τον Πάνο Ευθυμιάδη και Χάρη Παπαχαραλάμπους). Ταξιδεύουν στην Ήπειρο και στην Αλβανία και παρουσιάζουν τα έργα τους στον Φιλολογικό Σύλλογο του Παρνασσού.

Γυναίκα με Μαντίλα 

Το 1944 εξέδωσε το βιβλίο «Μαθήματα τέχνης των Ενγκρ, Ροντέν, Μπουρντέλ», που επιμελήθηκε και μετέφρασε ο ίδιος. (10)

Ο Ρωκ πέθανε στις 3 Μαρτίου του 1944 μόλις στα 53 του χρόνια. Ο ποιητής, Σωτήρης Σκίπης εξιστορεί με ένα πολύ συγκινητικό τρόπο τον πώς έβλεπαν οι φίλοι του: «Η μοίρα στάθηκε άδικη στον Φωκίωνα Ρωκ, γιατί δεν τον άφησε να χαρεί την απελευθέρωσή μας… Και είναι αδύνατον να συνηθίσει κανείς στην ιδέα πως δεν είναι πια μαζί μας. Πως δεν θα ξεπροβάλει ποτέ πια η ευγενική του φυσιογνωμία και πως δεν θα καθίσει ανάμεσα μας, να μας διηγηθεί κανένα χαριτωμένο του ανέκδοτο από εκείνα που μας διασκέδαζαν τόσο πολύ και μας διασκόρπιζαν τις μελαγχολικές μας σκέψεις… Ο Φωκίων Ρωκ μπορεί να πει κανείς πως ήταν ένας από τους τελευταίους αριστοκράτες….»

Η υπογραφή του Φωκίωνα Ρωκ  

Μια παλαιότερη φωτογραφία του μνημείου στο Α΄ Νεκροταφείο

Το όνομα του Φωκίων Ι. Ρωκ πάνω αριστερά. 

Ο Χάρτης

Υποσημειώσεις:

(1) Γλυπτοθήκη του Μονάχου: https://newcriterion.com/blogs/dispatch/marble-ous-munich :

(2)   Το γλυπτό του κέρδισε χρυσό μετάλλιο στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1924 που έλαβαν χώρα στο Παρίσι). 

(3) Το 1936 μετονομάστηκε «Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών».

(4) https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/ToKtirio/Istoria-Ktiriou/

(5) Οι εργασίες για τη μετατροπή του κτηρίου σε Μέγαρο Βουλής και Γερουσίας σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ανδρέα Κριεζή, αποτέλεσαν τη ριζικότερη επέμβαση σε αυτό μετά την αρχική κατασκευή του: με τις στατικές επεμβάσεις στο φέροντα οργανισμό των περιμετρικών πτερύγων, την κατεδάφιση της κεντρικής πτέρυγας και την κατασκευή νέας για τη στέγαση των Αιθουσών συνεδριάσεων της Βουλής και της Γερουσίας.

https://www.hellenicparliament.gr/Vouli-ton-Ellinon/ToKtirio/Istoria-Ktiriou/

(6) Στο κέντρο του καλλιτεχνικού γίγνεσθαι, το Παρίσι, άκμαζαν τότε ο Picasso, ο Giacometti ο Modigliani και άλλοι.

(7)   Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος, "Το μνημείο του Άγνωστου... γλύπτη. Το συμβολικό μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη και η σκανδαλώδης ιστορία του", στο: Υπαίθρια Γλυπτική της Αθήνας, περιοδικό Επτά Ημέρες της Καθημερινής, 25 Οκτωβρίου 1998, σελ. 20-22.

(8) Ο γιος του Φωκίωνα Ρωκ, ο Νικόλαος Ρωκ Μελάς ήταν έμπορος παλαιών αντικειμένων και συλλέκτης. Πέθανε το 2015.

(9)https://docplayer.gr/1209924-A-fiepoma-h-ypaithria-glyptiki-tis-athinas-2-31-afiepoma-pos-tha-ylopoiithei-i-aisthitiki-anavathmisi-toy-attikoy-perivallontos.html.

(10) Πηγή: www.lifo.gr, https://www.lifo.gr/guide/arts/4412

Άλλες πηγές:

1. agnostos-stratiotis.pdf

https://greekworldhistory.blogspot.com/2013/09/blog-post_6.html

2. https://www.miet.gr/userfiles/books/pdf/RWK%202017.pdf

3.  https://www.theaterinfo.gr/abouttheatre/greektheater/delfikesgiortes/index.html