ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ, Ο Λυρικός Ποιητής

1884 - 1951

Τμήμα 18/1Α

Στην παρέα των ποιητών του Α΄ Νεκροταφείου κείτεται μια μυθική φυσιογνωμία. Μέσα στη ζωή του γεύτηκε τα πλούτη και την φτώχεια.  Κάποιοι τον είχαν χαρακτηρίσει εγωκεντρικό αλλά ήταν και μεγαλόψυχος. Ο ποιητής είναι ο Άγγελος Σικελιανός.  
Είναι εκείνος, ο οποίος εγκαινίασε μια νέα ακολουθία των λέξεων και επηρέασε 20-25 χρόνια αργότερα το κλίμα και τους ρυθμούς της ποίησης του Σεφέρη και του Ελύτη. Είναι εκείνος που μαζί με την Εύα Πάλμερ οραματίστηκαν τη Δελφική ιδέα.

                                                             

Ο Άγγελος Σικελιανός σε νεαρή ηλικία

Η ζωή του

Γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1884 στην Λευκάδα και ήταν το μικρότερο παιδί του Ιωάννη, του καθηγητή των Γαλλικών και της Χαρίκλειας Στεφανίτση.

Το 1901 ο Σικελιανός γράφτηκε στη Νομική Σχολή χωρίς ποτέ να την τελειώσει γιατί η καρδιά του ήταν δοσμένη στη λογοτεχνία. Μελέτησε τον Όμηρο, τον Πίνδαρο τους Ορφικούς και τους Πυθαγόρειους λυρικούς ποιητές, τους φιλοσόφους Πλάτωνα, τον Αισχύλο αλλά και την Αγία Γραφή.

Δοκίμασε τη Νέα Σκηνή του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου όπου συμμετείχε ως ηθοποιός. Το 1902 δημοσίευσε το πρώτο ποίημα του το οποίο δημοσιεύτηκε στα λογοτεχνικά περιοδικά Διόνυσος και Παναθήναια.

Το 1906 γνωρίζει την μοναδική Εύα Πάλμερ.

Η Εύα Πάλμερ. Τα κόκκινα μαλλιά της χύνονται σαν ένας καταρράκτης μέχρι τις φτέρνες της και το ρόδινο ανοιχτό δέρμα της ήταν γεμάτο φακίδες.

Πλούσια, Αμερικανίδα και όμορφη. Τη γνώρισε στης αδελφής του, στης Πηνελόπης το σπίτι. Η Πηνελόπη ήταν παντρεμένη με τον αδελφό της Ισιδώρας Ντάνκαν και φιλοξενούσαν τότε την Εύα Πάλμερ η οποία σπούδαζε στο Παρίσι Ελληνική αρχαιολογία και χορογραφία. Όλοι φορούσαν ρούχα από υφάσματα που είχαν υφάνει οι ίδιοι και χειροποίητα σανδάλια μιμώντας έτσι το ντύσιμο των αρχαίων Ελλήνων. Η Εύα ήταν κατά δέκα χρόνια μεγαλύτερη του δηλαδή 32 ετών ενώ ο Σικελιανός μόνο 22. Ωστόσο, και οι δύο μοιράζονταν την ίδια άποψη για τον κόσμο και την τέχνη. Οι συζητήσεις με την Εύα Πάλμερ ήταν η μαγιά για τη Δελφική ιδέα: να φέρουν διαφορετικούς ανθρώπους μαζί και με μέσο την τέχνη να διαδώσουν το μήνυμά  της αρμονίας ανάμεσα σε ανθρώπους διαφορετικών εθνικών, θρησκευτικών και πολιτικών πεποιθήσεων. 

Η Εύα Πάλμερ ζήτησε να παντρευτούν αλλά εκείνος αρχικά αρνήθηκε.

Ο Σικελιανός έφυγε για την Αίγυπτο όπου έγραψε μέσα σε μια εβδομάδα τον Αλαφροΐσκιωτο.

Η καρδιοχτυπημένη Πάλμερ ζήτησε από τους γονείς του Σικελιανού να μείνει μαζί τους. Όταν επέστρεψε ο Σικελιανός από την Αίγυπτο τη βρήκε στο πατρικό του. Το 1907 φεύγουν για Αμερική να γνωρίσει την μητέρα της και παντρεύονται. Το 1909 δημοσιεύθηκε το ποίημα Αλαφροϊσκιωτο, το οποίο έκανε μεγάλη αίσθηση στους λογοτεχνικούς κύκλους.

Ὕπνος ἱερός, λιονταρίσιος,
τοῦ γυρισμοῦ, στὴ μεγάλη
τῆς ἀμμουδιᾶς ἁπλωσιά.
Στὴν καρδιά μου
τὰ βλέφαρά μου κλεισμένα·
καὶ λάμπει, ὡσὰν ἥλιος, βαθιά μου... (απόσπασμα)

Με τον Αλαφροϊσκιωτο ανοίγει καινούργιους δρόμους στη δομή της ποίησης αλλά και για την αντίληψη του κόσμου. Σύμφωνα με τον καθηγητή Νάνο Βαλαωρίτη «η συνεχής νύξη στην ερμητική φιλοσοφία πλεγμένη με την φυσιολατρική έφεση αποτελεί ένα μόνιμο μοτίβο στην ανάπτυξη του έργου του».

Ο Γλαύκος ο γιος του.

Το 1910 το ζευγάρι κτίζει το εξοχικό σπίτι τους στις Συκιές Κορινθίας.

Ο Σικελιανός γνωρίζει τον Καζαντζάκη και ταξιδεύουν στον Άγιον Όρος, στην Ολυμπία, στις Μυκήνες, στο Μύστρα, στους Δελφούς και στη Μονή Μεγάλου Σπηλαίου. Οι συζητήσεις τους περιστρέφονται στην ιδέα να ιδρύσουν ένα πνευματικό κοινόβιο. Ενώ είχαν αποφασίσει να πάνε μαζί στα Ιεροσόλυμα και στη Ρωσία χώρισαν οι δρόμοι τους — διαφώνησαν — και ο Σικελιανός επισκέπτεται μόνος του την Ιερουσαλήμ.

Ο Καζαντζάκης και ο Σικελιανός

Το 1917-1919 γράφει το Μήτηρ Θεού και το 1920 το Πάσχα Ελλήνων. 

Και ιδές ανθοί ανεπάντεχοι, δαφνόδεντρα και βάγια
στης γης αν ευωδάγανε τα ευλογημένα πλάγια

φλόγα γαλάζια ανάβρυζε, πήδαε πύρρη διχάλα,
και μιαν ακοίμητη δροσιά κινούσαν, να με ζώνει (απόσπασμα από Μήτηρ Θεού)

Μετά από το 1922 στην ουσία εγκαταλείπει την ποίηση και γράφει πλήθος δοκιμιακών κειμένων με κύριο άξονα τη Δελφική προσπάθεια. Παράλληλα χτίζουν διώροφη οικία, με την επίβλεψη της Εύας, δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο με θέα τον Παρνασσό, την κοιλάδα της Άμφισσας και τη θάλασσα.

Το σπίτι του Άγγελου και της Εύας στους Δελφούς

Τι ήταν η Δελφική Ιδέα;

Η Δελφική ιδέα ήταν η παγκόσμια ένωση των πνευματικών δυνάμεων με κέντρο και ομφαλό του κόσμου τους Δελφούς. Οι Δελφικές γιορτές πραγματοποιήθηκαν χάρη στην οικονομική υποστήριξη της Εύα Πάλμερ αλλά όχι μόνον. Οι Ευρωπαίοι μαθαίνουν για πρώτη φορά ότι οι σύγχρονοι Ελληνες έχουν πνευματική και καλλιτεχνική ζωή. Ένας πυρήνας ανθρώπων αγκάλιασαν την προσπάθεια η Αγγελική Χατζημιχάλη, ο Σίμος Καρράς η Έλλη Παπαδημητρίου, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Δημήτρης Πικιώνης, ο Φιλοκτήτης Οικονομίδης. Η δεύτερη διοργάνωση έγινε τον Μάιο του 1930 τούτη τη φορά με τη χορηγία εύπορων Αθηναίων όπως η Έλενα Βενιζέλου και η οικογένεια Μπενάκη.

Για τις πρωτοβουλίες αυτές, το 1929, η Ακαδημία Αθηνών του απένειμε αργυρό μετάλλιο για τη γενναία προσπάθεια αναβίωσης των δελφικών αγώνων. 

Η αφίσα των Δελφικών Εορτών

Όμως οι διάφορες δυσκολίες που ακολούθησαν και τα μεγάλα οικονομικά χρέη που δημιούργησαν οι διοργανώσεις οδήγησαν στην πώληση του σπιτιού στις Συκιές και ανάγκασαν την Πάλμερ να γυρίσει στην Αμερική με τον γιο τους.  Ο γάμος τους  λύθηκε το 1934. (1) Ερημώνει και το σπίτι στους Δελφούς. (2) 
Η αποτυχία καθιέρωσης των Δελφικών γιορτών απογοητεύει τον Σικελιανό.

Σήμα κατατεθέν του Άγγελου Σικελιανού: Η κάπα του. 

Το 1934 ο Υπουργός Παιδείας Ιωάννης Μακρόπουλος προτείνει στη Βουλή τον Δελφικό Νόμο το οποίο προβλέπει ένα πολυμελές συμβούλιο και τα ονόματα του Άγγελου Σικελιανού και της Εύα Πάλμερ συμπληρώνουν τον κατάλογο. Ωστόσο, οι ανίσχυρες κυβερνήσεις της χώρας και η δαιδαλώδη γραφειοκρατία ματαιώνει κάθε ελπίδα.

Από το 1933 μένει κατ΄ εξοχήν δίπλα στη Μονή Φανερωμένης στη Σαλαμίνα.

Το 1935 δημοσιεύει το ποίημά του Η Ιερά Οδός, στου Όσιου Λουκά το Μοναστήρι και στο Έρημο χωράφι εκεί στη Σαλαμίνα και Γιατί βαθιά Δόξασα.

Το 1938 το Βασιλικό Θέατρο σε συνεργασία με την Ελληνική Περιηγητική Λέσχη οργάνωσε εκδρομή που δόθηκε παράσταση στο αρχαίο θέατρο Επιδαύρου την Ηλέκτρα του Σοφοκλή. Συμμετείχαν οι Κατίνα Παξινού, Ελένη Παπαδάκη. Το 1938 προτείνει να δημιουργηθεί Ανεξάρτητο Πανεπιστήμιο στους Δελφούς με γνωστικό αντικείμενο τις ανθρωπιστικές, ηθικές και καλλιτεχνικές σπουδές και την άμεση σύνδεση του με τα επιτεύγματα του λαϊκού πολιτισμού. 

Το 1938 γνωρίζει την Άννα Καραμάνη. Ένας έρωτας μεγάλος!

«Είσαι Δική μου, είμαι Δικός Σου! Αυτό μονάχα με γεμίζει, αυτό μονάχα με στυλώνει, αυτό μονάχα με κρατάει στη γη! Οι ρίζες του είναι μας είναι μπλεγμένες κάτου από το χώμα κι ολοένα μπλέκονται και σμίγουνε κι αναζητιόνται και τυλίγονται και πιάνονται κι ένας χυμός μονάχα ανηφορίζει βουίζοντας στις φλέβες μας κι ένας καημός ανοίγει αδιάκοπα σ’ αυτό το χωρισμό την αγκαλιά μας! Α, πώς δουλεύει μέρα – νύχτα μέσα μου, στο σώμα μου όλο, από τα νύχια στην κορφή, αυτή η αδιάκοπη αναζήτηση του νου μου για το νου Σου, των ματιών μου για τα μάτια Σου, της πνοής μου για την πνοή Σου, των ριζών μου για τις ρίζες Σου. Ούτε δευτερόλεπτο δεν σταματά η αδιάκοπη, η ακοίμητη αίσθησή της. Και μήτ’ έχω μέσα μου άλλη αίσθηση ζωής! Να Σε ζητώ μ’ όλες τις ίνες μου όλες τις στιγμές, να κολυμπάω αντίστροφα στο ρέμα της απόστασης για να Σε ‘γγίξω. Αυτή είναι τώρα η φοβερή, η ακοίμητη, η απόλυτη ζωή μου. Και θα τη ζήσω, όσο που ρίζες, κλώνοι και κορμός θα γίνουν αιώνια Ένα κι η πνοή του Σύμπαντος στα φρένα μας μια μόνη Μουσική…».

Το 1939 του απονεμήθηκε το Κρατικό Λογοτεχνικό Βραβείο για το σύνολο του ποιητικού του έργου. 

Ο Σικελιανός και η Καραμάνη παντρεύονται το 1940. Τα δύσκολα χρόνια της κατοχής βρίσκει και τον Σικελιανό σε δύσκολη οικονομική κατάσταση. Πουλάνε τα αντικείμενα του σπιτιού προκειμένου να επιβιώσουν. Το 1942 μετακομίζουν στην Αίγινα και μένουν μαζί με τον Καζαντζάκη. Μετά από πολλά χρόνια απομάκρυνσης ανανεώνεται η φιλία τους.

Εκεί γράφει το Μέγιστον Μάθημα και Ο Δαίδαλος στην Κρήτη. Εντάχθηκε στην Αριστερά αλλά για τον εμφύλιο είχε εκφραστεί ότι ήταν μια κατάρα για τον τόπο… Εγώ νιώθω σαν παιδί μου τον Ελληνικό λαό και σαν τη μάνα του Σολομώντα... δεν δέχομαι να το χωρίσω σε δεξιό και αριστερό.

Η Εύα Πάλμερ του συμπαραστέκεται ψυχικά και οικονομικά από την Αμερική όπως και ο μεγάλος φιλέλληνας, Οκτάβιος Μερλιέ του Γαλλικού Ινστιτούτου ανέλαβε την έκδοση των τραγωδιών του και μετάφρασε βιβλία του καθώς και ο Γιώργος Κατσίμπαλης μέσα από την Αγγλοελληνική Επιθεώρηση προβάλλει το έργο του και βοηθούν τον ποιητή.

Ο Σικελιανός στη κηδεία του Κωστή Παλαμά

Εκεί, στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών ενώπιον των Γερμανών, στην κηδεία του Κωστή Παλαμά, (27/2/1943) απήγγειλε ο Άγγελος Σικελιανός με τη βαθιά φωνή του το συγκλονιστικό ποίημα:

Ηχήστε οι σάλπιγγες… Καμπάνες βροντερές,

δονήστε σύγκορμη τη χώρα, πέρα ως πέρα,

Βόγκα Παιάνα! Οι σημαίες οι φοβέρες,

στης Λευτεριάς ξεδιπλωθείτε τον αέρα!

Σ΄αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα!

Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του

Το 1946 το όλο και αυξανόμενο κύρος του στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό φέρνει την υποψηφιότητα του Σικελιανού για το βραβείο Νόμπελ. Εκείνη τη χρονιά ο Καζαντζάκης μαζί με τον Σικελιανό υποδέχονται τον Paul Eluard στην Αθήνα ο οποίος θα εκφωνήσει ομιλία για τον Σικελιανό στο Γαλλικό Ινστιτούτο.

Ο ίδιος κινητοποιεί κι άλλες προσωπικότητες των γραμμάτων (Ευρώπη και Αμερική) υπέρ της βράβευσης του Σικελιανού για το Νόμπελ. Όμως στην Ελλάδα ξεκινούν αντιδράσεις και συστηματική υπονόμευση του Σικελιανού και του Καζαντζάκη την οποία υποψηφιότητα είχε προτείνει η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών.

Η Κυβέρνηση Τσαλδάρη μέσω του Έλληνα πρεσβευτή τορπιλίζει την υποψηφιότητα με το πρόσχημα ότι έτσι θα βραβευόταν η αριστερά στην Ελλάδα. Ξαναπροτείνεται για βραβείο Νόμπελ αλλά η τότε κυβέρνηση με πρωταγωνιστή τον Σπύρο Μελά αντιδρά και προκειμένου να πετύχει τον σκοπό του, ο ίδιος μεταβαίνει στην Σουηδία ως επίσημος εκπρόσωπος των γραμμάτων της Ελλάδος, με αποκλειστικό σκοπό να αποτραπεί η βέβαιη απονομή στον Σικελιανό και του Καζαντζάκη.

Στις 4 Ιουνίου 1951 από λάθος της οικιακής βοηθού του— αντί  να πιει  το φάρμακό του πίνει απολυμαντικό— με αποτέλεσμα να υποστεί σοβαρά εγκαύματα στα αναπνευστικά του όργανα. Στις 19 Ιουνίου 1951 αφήνει την τελευταία του πνοή στην κλινική «Η Παμμακάριστος» της Αθήνας.

Γλύπτης: Γιάννης Παππάς

Η Εύα Πάλμερ επέστρεψε στην Ελλάδα την άνοιξη του 1952,  (ένα χρόνο μετά τον θάνατό του) «ουσιαστικά για να πεθάνει εκεί» κατά τον καθηγητή Τζών Αντωνόπουλου (Anton). Δύο εβδομάδες μετά την άφιξή της υπέστη ένα μοιραίο εγκεφαλικό επεισόδιο ενώ παρακολουθούσε μία θεατρική παράσταση στους Δελφούς και πέθανε σε ηλικία 77 ετών και τάφηκε στους Δελφούς όπως επιθυμούσε.

Ο Χάρτης

Υποσημειώσεις:

(1) Το 1938 ο Σικελιανός παροτρύνει την Εύα Πάλμερ να γράψει τα απομνημονεύματά της. Ο τίλος του βιβλίου είναι: Upward Panic https://books.google.gr/books?id=AsJ9uVgcSBIC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false

(2) Το ιστορικό του σπιτιού του Σικελιανού και της Εύας στους Δελφούς https://www.eccd.gr/el/egkatastaseis/eikoniki-ksenagisi-sto-mouseio-delfikon-eorton/

(3) Γράμμα του Σικελιανού στην Αννα Καραμάνη: https://ampa.lifo.gr/zoi/love-letter-9-anna-amp-amp-aggelos-sikelianos/

 Πηγές:

• https://archive.ert.gr/8649/ (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• https://archive.ert.gr/8664/(Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• https://archive.ert.gr/8449/(Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)

https://www.elenasdiary.com/saga-of-the-week/4091-eya-sikelianoy-o-ekkentrikos-vios-tis-amerikanidas-pou-latrepse-tin-arxaia-ellada-kai-pantreytike-ton-aggelo-sikeliano