ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

(1903 – 1944)

Καμιά φορά γράφεται από μόνη της μια ιστορία και εύκολα ξεχνιέται˙  άλλοτε  δεν μπορείς να ξεχάσεις μια ιστορία αλλά είναι πολύ δύσκολο να τη μεταφέρεις σε χαρτί. Ποιος να ήξερε ότι αυτό ακριβώς θα μου συνέβαινε με αυτό το μνημείο.

Είχα περάσει από μπροστά από το μνημείο πολλές φορές στην αρχή όταν  ‘εξερευνούσα’ το Πρώτο Νεκροταφείο. Να είμαι ειλικρινείς δεν μου άρεσε – σφίγγα με κενό βλέμα! αλλά το χρησιμοποιούσα περισσότερο ως  σημαδούρα  κοιτάζοντας τους τάφους των Φαναριωτών. Δεν ήξερα καν ποια ήταν η Ελένη Παπαδάκη. Όμως κεντρίστηκε το ενδιαφέρον μου όταν είδα ότι ο ποιητής  Άγγελος Σικελιανός της είχε γράψει επιτάφιο. Σκέφτηκα ότι μάλλον ήταν καλλιτέχνης…

Τότε ανακάλυψα ότι ήταν σπουδαία καλλιτέχνης και ότι γεννήθηκε μάλλον λάθος εποχή. Στις 21 Δεκεμβρίου το 1944 δολοφονήθηκε από τον Κομμουνιστή, τον Καπετάνιο Ορέστη της Εθνικής Πολιτοφυλακής.

Πρώτη Πράξη  

Η Ελένη Παπαδάκη γεννήθηκε το 1903 ή το 1908. Ο πατέρας της είχε υψηλή θέση στην Ιονική Τράπεζα  και η μητέρα  της  ήταν κόρη  του  καθηγητή Πανεπιστημίου Στυλιανού Κωνσταντινίδη.  Αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή Αθηνών  και σπούδασε Φιλολογία,  συμπλήρωσε τις σπουδές της φωνητικής, με σπουδές μουσικής και πιάνου, στο Ελληνικόν Ωδείον Αθηνών – ήθελε να γίνει ηθοποιός.  

 

Στο  θέατρο πρωτοεμφανίστηκε σε ηλικία 17 ετών στη σκηνή του Θεάτρου Τέχνης του Σπύρου Μελά το 1925  στη παράσταση «Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα»  του Λουίτζι Πιραντέλλο. Η πρώτη αυτή παρουσία της χαρακτηρίστηκε από τους τότε κριτικούς ως αποκάλυψη! Το 1926 η Παπαδάκη έπαιξε στο «Θίασο των Νέων» ως πρωταγωνίστρια πλέον πολλών έργων όπως "Όταν οι γυναίκες αγαπούν" του Μπρακλαιϋ Μπουσόν, Δωδεκάτη νύχτα του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Η αναδυομένη του Ξενόπουλου, Τρισεύγενη του Κωστή Παλαμά κ.ά. Το 1931 πραγματοποίησε και τη μοναδική της εμφάνιση στον κινηματογράφο. Πρωταγωνίστησε στη βωβή ταινία του Ιωάννη Λούμου Στέλλα Βιολάντη, η ψυχή του πόνου, που βασιζόταν στο διήγημα του Γρηγόριου Ξενόπουλου Στέλλα Βιολάντη.

Οι επιπλοκές

Η σωστή χρονική στιγμή για τους ηθοποιούς είναι το άπαν για αυτούς. Η Ελένη ήταν γνωστή για τις εξαιρετικές  παραστάσεις σχεδόν την εποχή που το άστρο της Μαρίκας  Κοτοπούλη  έδυε – ήταν είκοσι χρόνια μεγαλύτερη  της.

Μπορεί να πει κανείς ήταν τυχερή και άτυχη. Λόγω του  ταλέντου  της ήταν η επόμενη στη σειρά αλλά η καριέρα της στο Εθνικό Θέατρο επισκιάστηκε από μια άλλη  εξαιρετική ηθοποιό, την Κατίνα Παξινού. 

Η Παξινού ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη του Θεάτρου και  μαζί με τον μέλλοντα σύζυγό της, τον Αλέξη Μινωτή,  κυριαρχούσαν στη σκηνή τη δεκαετία των 30. Ήταν μια εποχή που η Ελένη Παπαδάκη και οι θαυμαστές της πίστευαν ότι το άστρο της έπρεπε να λάμψει ακόμα περισσότερο. Σε άλλες εποχές  η επαγγελματική ζήλια και οι φατρίες δεν θα είχαν τέτοιο αντίκτυπο αλλά το 1940 (2) η κατάσταση δεν ήταν φυσιολογική – λόγω της Ιταλικής και της Γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. 

Αλλά η ίδια ήταν επικεντρωμένη στην καριέρα της και όχι στην πολιτική.

Σαν να μην καταλάβαινε ότι ήταν ευάλωτη. Οι Γερμανοί και οι Ιταλοί επίσης παρακολουθούσαν παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου. (3) Επίσης απολάμβανε τον ‘θαυμασμό’ του Ιωάννη Ράλλη που ήταν 23 χρόνια μεγαλύτερος της και τότε Πρωθυπουργός της διορισμένης κυβέρνησης της ναζιστικής  «Ελληνικής Πολιτείας».  Ήταν  φίλος της οικογένειάς της.  Μάλιστα, έχει ειπωθεί ότι ο οδηγός του συχνά την πήγαινε στο θέατρο. Γελούσε όμως όταν άκουγε τις φήμες ότι δήθεν ήταν η ερωμένη του. 

Η Ελένη ήταν ελεύθερο πνεύμα. Δεν παντρεύτηκε, κάπνιζε και ήξερε να οδηγεί. Μάλιστα, είχε μεσολαβήσει στον Ράλλη για την απελευθέρωση αντιστασιακών ή Εβραίων καταζητούμενων. Όπως είχε μεσολαβήσει για τον γιο του γνωστού βιβλιοπώλη Ελευθερουδάκη και τον γιατρό Γιώργο Μουστρούφα, κατοπινό στέλεχος του Υπουργείου Υγείας υπό τον Πέτρο Κόκκαλη στην Κυβέρνηση του Βουνού.

Τι νόμιζε; ότι Γερμανοί δεν θα έφευγαν ποτέ; Δεν την απασχολούσε η φιλογερμανική της στάση.

Η Ελένη στη θέση του οδηγού

Όταν οι Γερμανοί διώχθηκαν τον Οκτώβριο του 1944 η πολιτική δυναμική άλλαξε αστραπιαία.  Ο Ιωάννης Ράλλης  οργάνωσε τα Τάγματα Ασφαλείας, για την άμυνα της υπαίθρου και την αντιμετώπιση των ενόπλων ανταρτών του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και των άλλων αντιστασιακών ομάδων. Επίσης αναδιοργάνωσε την Ειδική Ασφάλεια  σε μια υπηρεσία με απεριόριστη εξουσία για την δίωξη του κουμμουνισμού και των αντιστασιακών οργανώσεων ειδικά στις πόλεις.

Κάποια στιγμή φαινόταν ότι οι αντιστασιακοί θα μπορούσαν να ενωθούν με τους Βασιλικούς προκειμένου να δημιουργήσουν μια κυβέρνηση στην οποία θα υπήρχε καθολική εκπροσώπηση.

Η απελευθέρωση της Ελλάδας από τον γερμανικό, ιταλικό και βουλγαρικό ζυγό, βρήκε τους ηθοποιούς του Εθνικού Θεάτρου, όπως και όλο τον ελληνισμό, χωρισμένο σε δεξιούς και αριστερούς, λίγο πριν τον χειμώνα του 1944. Γείτονας πρόδιδε γείτονα, φίλος κατέδιδε φίλο, και οι αριστεροί ηθοποιοί τους δεξιούς. Ή, και αντίστροφα.

Κατ’ απαίτηση κάποιων του σωματείου, άρχισαν οι διαγραφές ηθοποιών από το σωματείο. Στη «δίκη» του Σωματείου των Ηθοποιών στο θέατρο ‘Διονύσια’ στις 24 Νοεμβρίου 1944 ακουγόταν από πολλά στόματα «Θάνατος στην πουτάνα!», και έτσι διέγραψαν την Ελένη Παπαδάκη.

Η Ελένη Παπαδάκη αρνήθηκε  να παρουσιαστεί στο Σωματείο αλλά σε επιστολή που έστειλε μεταξύ άλλων γράφει: «Κατά πόσον η όλη στάσις μου κατά το διάστημα της κατοχής υπήρξεν «αντεθνική, αντισυναδελφική, εγωιστική και απρεπής», δύνανται καλλίτερον από εμέ να διαφωτίσουν την Συνέλευσιν πολλοί εκλεκτοί συνάδελφοι, οι οποίοι, ασφαλώς θα παρίστανται εις αυτήν, αλλά και πολλοί επίσης διακεκριμένοι συνάδελφοι μη προς εμέ φιλικά διακείμενοι, θα ευρεθούν έστω και κατʼ ιδίαν σκεπτόμενοι ότι εις πολλάς περιπτώσεις η στάσις μου υπήρξε κάθε άλλο παρά αντισυναδελφική ή εγωιστική…».

Ο αριστερός τύπος της εποχής έγραψε ότι «Ας σημειωθεί ότι ο Ράλλης δώρισε στον γεροντικό του έρωτα, μια ζώνη από πλατίνα, αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων. Έτσι, ενώ ο λαός υποφέρει από την πείνα, ο πρωθυπουργός παριστάνει τον γενναιόδωρο εραστή.» 

Τα Δεκεμβριανά (Η κλιμάκωση)

Οι Άγγλοι αλλά και πολλοί Έλληνες δεν επιθυμούσαν να διευκολύνουν την αριστερά. Η Βρετανία ήδη έβλεπε την Ρωσική επέκταση ενώ οι εξόριστοι Έλληνες πολιτικοί ήθελαν να επαναφέρουν το πολιτειακό προ του πολέμου καθεστώς.  Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου ανέλαβε το δύσκολο έργο της ανόρθωσης της χώρας. Τελικά οδήγησε στην κρίση  ο αφοπλισμός των αντάρτικων ομάδων προς δημιουργία εθνικού στρατού. Μετά από ατελείωτες διαπραγματεύσεις παραιτήσεις κ.λπ. η ηγεσία του ΕΑΜ  ζητούσε επίμονα την επαναδιαπραγμάτευση της συμφωνίας. Οργανώθηκε συλλαλητήριο ενάντια σε αυτό που πίστεψαν ότι ήταν ένα άδικο και επικίνδυνο σχέδιο. Οι αστυνομικοί  της Ελληνικής κυβέρνησης μαζί με τις δυνάμεις των Άγγλων άνοιξαν πυρ στους διαδηλωτές σκοτώνοντας 33 και τραυματίζοντας πάρα πολλούς.  Ακολούθησαν αντίποινα. 

Προτομή της Ελένης Παπαδάκη στο Εθνικό Θέατρο, κτίριο Τσίλλερ. 

Ο κίνδυνος για ανθρώπους σαν την Ελένη ήταν πραγματικός. Την ημέρα που συνελήφθηκε, οι φίλοι της την προειδοποίησαν να πάει στο Κολονάκι, περιοχή των Βρετανικών δυνάμεων, όπου θα ήταν ασφαλή. Αρνήθηκε λέγοντας ότι δεν είχε τίποτα να φοβηθεί. Συνελήφθηκε στο σπίτι του Δημήτρη Μυράτ  στα Πατήσια. Ακόμα και τότε είπαν ότι πίστευε ότι θα αθωωνόταν μετά από μια γρήγορη δίκη. Όμως, εκτελέστηκε μαζί με άλλους και θάφτηκε σε ομαδικό τάφο για να αποκαλυφθεί μετά από ένα μήνα. Τον Ιανουάριο του 1945.

Η κηδεία τελέστηκε στις 20 Ιανουαρίου. Η Μελίνα Μερκούρη, η Άννα Καλουτά και άλλοι συνάδελφοι της καθώς και οι θαυμαστές της θρήνησαν τον θάνατό της. (5)

Βλ: http://www.elenasdiary.com/en/saga-of-the-week/3034-poios-skotose-tin-eleni-papadaki

Η έκβαση

Η ιστορία της έχει εξάψει την φαντασία πολλών. Ακόμα, θεατρικά έργα έχουν γραφτεί. Ο Νίκος Ζαχαριάδης είπε αργότερα ότι η εκτέλεσή της ήταν ‘ανοησία’ και εκτελέστηκαν αυτοί που είχαν  εμπλακεί στον θάνατό της. (6) Αλλά οι άλλοι που θάφτηκαν σε ομαδικούς τάφους – χωρίς όνομα, χωρίς κάποια δραματική ιστορία χωρίς κάποιον ποιητή να τους μνημονεύει; Ήταν κι εκείνοι λάθος; Τόσοι θάνατοι κι από τις δύο πλευρές.

Η Ιστορία και ο τρόπος που την αφηγούμαστε πολλές φορές μας  ξεπερνά.  Η ανάγκη μας να πούμε την ιστορία χωρίς κενά  μας βοηθά να συμπληρώσουμε τα κενά ανάλογα με τις γνώσεις μας τη συγκεκριμένη στιγμή. Ενοχές, αθωότητα, συνεργασία ή απλώς να συνεχίσουμε τις ζωές μας;  Τα κίνητρα είναι πάντα εικασίες, εκ των υστέρων είναι πάντα πιο ξεκάθαρα.   

Η ιστορία της Ελένης Παπαδάκης ήταν η προσωπική μου εισαγωγή στην φοβερή και  περίπλοκη πραγματικότητα της Γερμανικής κατοχής και τον εμφύλιο – έναν πόλεμο χωρίς ήρωες,  χωρίς κλείσιμο και πολύ στενάχωρο. Δεν μπορώ να περάσω το μνημείο της τώρα χωρίς να αισθανθώ ρίγος από φόβο και λύπη.  

 

Την προτομή φιλοτέχνησε ο γλύπτης Ευάγγελος Μουστάκας. (1987) διαλέγοντας το ρόλο της ως  Ρεγάνη στο "Βασιλεά Ληρ" για ν' αποδώσει τη μορφή της.

Η σφίγγα παραμένει αινιγματική αλλά δεν μου είναι αδιάφορη. Είναι το πρόσωπο της Ελένης Παπαδάκη. Και στο μάτι του μυαλού μου, είναι το πρόσωπο από τον πρώτο ρηχό τάφο που σκαλίστηκε στο λευκό μάρμαρο. Υπάρχει μεγάλη ομοιότητα.  

Υποσημειώσεις

Το ποίημα του Σικελιανού:

1. "Μνήσθητι Κύριε: Για την ώρα που η λεπίδα του φονιά άστραψε
κι όλος ο θεός της Τραγωδίας εφάνη."
Μνήσθητι Κύριε: για την ώρα που άξαφνα, κ’ οι εννιά αδελφές εσκύψαν να της βάλουνε των αιώνων το στεφάνι.

2. Η Παξινού βρισκόταν στο Λονδίνο όταν ξέσπασε ο πόλεμος και επέστρεψε στην Ελλάδα το 1952.

3. Το Εθνικό θέατρο ιδρύθηκε το 1932 από τον Υπουργό Παιδείας, τον Γεώργιο Παπανδρέου.  

4. Ο Andre Gerolymatos έγραψε στο An International Civil War ότι ο θάνατος της Ελένης Παπαδάκη ήταν ένα παράδειγμα τραγικής σύγκλισης φόβου, απληστίας και επαγγελματικής ζήλιας. Λέγεται ότι την κατήγγειλε η Καίτη Οικονόμου, ηθοποιός  η οποία ήταν παντρεμένη με Γερμανό.

5.http://www.elenasdiary.com/en/saga-of-the-week/3034-poios-skotose-tin-eleni-papadaki

6. H Συνθήκη της Βάρκιζας (12/2/1945) έφερε ανακωχή στα αιματηρά γεγονότα του Δεκεμβρίου, και το τέλος της ανόδου των αριστερών οργανώσεων. Αλλά ήταν πολύ αργά για την Ελένη. Εν μέρει η ΕΛΑΣ είχε αφοπλιστεί, το ΕΑΜ έχασε το πολυκομματικό του χαρακτήρα και υπερίσχυσε το ΚΚΕ και η δεξιά εξαπόλυσε πογκρόμ ενάντια στους υποστηρικτές των αριστερών.