ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗΣ

1887-1968

Τμήμα 6/44

                                                                    

«Ο Δημήτριος Πικιώνης µε το πολύπλευρο και πολυσήμαντο έργο του,  που απλώνεται σε μισόν αιώνα καλλιτεχνικής ζωής, στάθηκε όχι µόνο ένας μεγάλος πνευματικός άνθρωπος και δημιουργός, αλλά και ένας υποχρεωτικός πόλος αναφοράς στην τέχνη µας. Οι διάφορες πλευρές του έργου του αλληλοφωτίζονται και τελικά συγκλίνουν σ’ ένα καθορισμένο πνευματικό μήνυμα και αποκαλύπτουν ένα λίγο-πολύ στέρεο και συγκεκριµένο όραµα.»  (1)

«Άμα ανακατεύω τούτο μ’ εκείνο είναι γιατί πιστεύω στην απόλυτη συγγένεια ή ταυτότητα των πάντων και δεν έχει σημασία αν εξετάζω ένα στίχο ή μια μορφή.» Την ίδια λογική ακολουθούσε διδάσκοντας στο Πολυτεχνείο. Ο Πικιώνης δεν έκανε παραδοσιακή παράδοση, δεν είχε πρόγραμμα, το μάθημα γινόταν πιο συχνά έξω στο προαύλιο της σχολής παρά μέσα στο σχεδιαστήριο, στο κτίριο Αβέρωφ, σύμφωνα με τις εξιστορήσεις των φοιτητών του. Μιλούσε για θέματα που δεν είχαν άμεση σχέση με την αρχιτεκτονική − μιλούσε για τη ζωγραφική,  την ποίηση, τη  φιλοσοφία, την Ιαπωνική αρχιτεκτονική, τη λαϊκή τέχνη και το θέατρο ανοίγοντας έτσι καινούργιους δρόμους στους φοιτητές του.

Έμβλημα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Αθηνών 

(Από το 1938 ο Πικιώνης μελετούσε το σχεδιασμό του εμβλήματος με αρκετά προκαταρκτικά σχέδια. Το 1951 η Σύγκλητος του ΕΜΠ κατέληξε στο θέμα του Προμηθέα Πυρφόρου και το ανέθεσε στους Χατζηκυριάκου Γκίκα και Πικιώνη).

Η γενιά του ' 30

Ο Δημήτρης Πικιώνης γεννήθηκε στον Πειραιά από Χιώτες γονείς. Ο ξάδελφος του, από τη μητρική γραμμή, ήταν ο ποιητής Λάμπρος Πορφύρας ενώ ο πατέρας του − όπως και ο ίδιος − είχε κλίση στη ζωγραφική. «Ο πατέρας µου δεν μπορούσε να µην σταματήσει μπροστά σ’ ένα όμορφο σκαρί για να µας δείξει την ομορφιά του και να µας κάνει να το προσέξουμε … συχνά µε σταματούσε μπροστά σ’ ένα σπίτι και µου εξηγούσε πως οι αναλογίες του θα κέρδιζαν πολύ αν ήταν τόσους πόντους λ.χ. ψηλότερο… Από κείνον έμαθα τους λαϊκούς όρους «γάρµπος», «χούι» κ.α.»

Το 1906 άρχισε μαθήματα με τον ζωγράφο Κωνσταντίνο Παρθένη ενώ παράλληλα σπούδαζε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθηνών, απ' όπου αποφοίτησε το 1908. Εκεί γνωρίστηκε με τους Καντζίκη, Μπουζιάνη, τον Ντε Κίρικο, τον Καμπούρογλου και τον Π. Γιαννόπουλο.

Έργο του Δ. Πικιώνη

Στα έργα του φαίνεται η επιρροή του Σεζάν 

Με την παρότρυνση του Παρθένη έφυγε για το Μόναχο και συνέχισε τις σπουδές  στο ελεύθερο σχέδιο και στη γλυπτική. Μετέπειτα μετακόμισε στο Παρίσι, όπου διδάχθηκε σχέδιο και ζωγραφική στην Académie de la grande Chaumière. Μα όπως είπε και ο ίδιος λόγω των οικονομικών συνθηκών πήρε τη σκληρή απόφαση και γράφτηκε στο εργαστήριο του αρχιτέκτονα Chifflot.

Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα εξακολούθησε να μελετάει την φύση, τη λαϊκή τέχνη και αρχιτεκτονική, αντέγραφε στα Μουσεία τα αρχαία και τα βυζαντινά. Παράλληλα, άρχισε να σχεδιάζει  σπίτια, ιδίως στο νησί της Αίγινας. Από την εποχή αυτή, σχηματίζονται οι πρώτες ιδέες και συμπεράσματα, όσον αφορά την νεοελληνική Αρχιτεκτονική. 

Το 1923 χτίζει το πρώτο του σπίτι στις Τζιτζιφιές στην αριστερή όχθη του Ιλισού κάνοντας μεγάλη αίσθηση. Ο σπουδαίος θεατρολόγος Φώτος Πολίτης του αφιέρωσε τέσσερις επιφυλλίδες στην Πολιτεία.

Με την μικρή του κόρη 

Το 1925  διορίστηκε  καθηγητής στην έδρα της Διακοσμητικής. Ο Πικιώνης όμως συνέχισε να μελετά την βαθύτερη ουσία της λαϊκής τέχνης. Πίστευε πως το ΄λαϊκό' είναι ο φύλακας της πανάρχαιας ουσίας της εθνότητας. Κι ακόμα, ότι αυτό το λαϊκό µε την γνήσια και ενστικτώδη σοφία του οφείλει να συνενωθεί µε την επιστήμη και την σοφία της προηγμένης τέχνης. Έξω από αυτή τη παράδοση δεν υπάρχει παρά μόνο το ψευδές και το εφήμερο. [2]

 Το 1925 παντρεύτηκε την Αλεξάνδρα Αναστασίου με την οποία απέκτησε πέντε  παιδιά.

Το 1929 προσκλήθηκε από τον Χιώτη (του εν Λονδίνω ομογενούς)  Φίλιππο Π. Αργέντη προκειμένου να καταρτίσει μελέτη για την αρχιτεκτονική της Χίου η οποία δυστυχώς εκδόθηκε μετά από 70 χρόνια…

Σχέδιο του Πικιώνη από τον Κάμπο της Χίου

Τότε περίπου άρχισαν και οι συζητήσεις με τον Άγγελο Σικελιανό και το όνειρό του για το Δελφικό Κέντρο.

Την πρώτη εικοσαετία, δηλαδή μεταξύ 1930-1950, τα σημαντικά έργα του, μεταξύ άλλων, ήταν το Δημοτικό σχολείο στα Πευκάκια του Λυκαβηττού, το Πειραματικό σχολείο Θεσσαλονίκης,  η πολυκατοικία επί της οδού Χέυδεν, η οικία και εργαστήριο της Γλύπτριας Φ.Ευθυμιάδη.  

Οικία της Φρόσως  Ευθυμιάδη Μενεγάκη

Δημοτικό σχολείο στα Πευκάκια του Λυκαβηττού

Επίσης, εκείνα τα χρόνια, και συγκεκριμένα τα έτη ΄35-΄37, συνεργάστηκε με τους Στρατή Δούκα, Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, και τον Τάκη Παπατζώνη για την έκδοση του περιοδικού τέχνης το «3ο Μάτι».

Βασικός στόχος του περιοδικού ήταν να καλυφθούν τα κενά που διαπιστώθηκαν στην πνευματική ζωή. 

Το ανεκπλήρωτο όραµα: Η Αιξωνή

Πρότυπος ελληνικός οικισμός (1951-1954)

Η ιδέα του Πικιώνη για τον οικισμό ήταν ότι μέσα σε κάθε οικόπεδο, που ήταν περίπου 400 τ.μ., να μην μπορεί να χτιστεί σπίτι μεγαλύτερο από 140 τ.μ. Το υπόλοιπο 1,5 στρέμμα που αντιστοιχούσε σε κάθε ιδιοκτησία ήταν βουνό, το οποίο έπρεπε να φροντίζεται, να καλλιεργείται, να προστατεύεται από τους κατοίκους. Επιπλέον, είχε προβλέψει πεζόδρομους, δρόμους ήπιας κυκλοφορίας και δακτύλιο ώστε μόνο τα αυτοκίνητα των ιδιοκτητών να μπορούν να μπαίνουν στον οικισμό. ΄Εδινε προτεραιότητα στον άνθρωπο, λέγοντας ότι ο δρόμος είναι ένα σημείο συνάντησης και ανάπτυξης των ανθρωπίνων σχέσεων. Ο ίδιος ο Πικιώνης ήρθε σ’ επαφή με άλλους πνευματικούς συλλόγους και πλαισιώθηκε από τον Σικελιανό, τον Γιάννη Θεοδωρακόπουλο, τον Χατζηκυριάκο– Γκίκα κ.α. όμως δεν υλοποιήθηκε ποτέ.

Μια ταινία μικρού μήκους του εγγονού του Πικιώνη για την Αιξωνή:  https://youtu.be/tero2DIMGII?list=PLA81DD0C9492684D7

Η διαμόρφωση του αρχαιολογικού περί την Ακρόπολη χώρου 
και του λόφου Φιλοπάππου, Αθήνα, 1954-1957

Όταν αποφάσισε ο τότε Υπουργός Δημοσίων Έργων, Κωνσταντίνος Καραμανλής, να αλλάξει την πρόσβαση στην Ακρόπολη με νέα χάραξη της Διονύσου Αρεοπαγίτου ο συνεργάτης του στα πολεοδομικά θέματα, Προκόπης Βασιλειάδης, εισηγήθηκε τον καθηγητή του, τον Πικιώνη όπου και του ανατέθηκε αυτό το έργο. Ο στόχος ήταν η τουριστική ανάπτυξη και η προβολή της Αθήνας με το φεστιβάλ Αθηνών. 

Ο Πικιώνης ξεκαθάρισε στις εισηγήσεις του προς τον Υπουργό ότι «δεν πρόκειται για μηχανικό έργο αλλά για ουσιαστικά καλλιτεχνικό, το οποίο περιέχει «πολλήν χειρωναξίαν» και πολλές δυσκολίες λόγω της ιστορικότητας του τόπου». «... δεν μπορούν να εφαρμοστούν οι γνωστοί τρόποι και οι τρέχουσες μορφές κατασκευής αλλά ο αρχιτέκτονας πρέπει να συλλάβει νέες μεθόδους, εμπνεόμενος από την αρχαία τέχνη». 

Οι διαμορφώσεις, που ανέλαβε ο Δημήτρης Πικιώνης καλύπτουν έκταση 85 στρεμμάτων και ήταν υπεύθυνος για τον ανασχεδιασμό όλης της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη, τον λόφο του Φιλοπάππου, το Παρατηρητήριο, την βελτίωση της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαδιάρη καθώς και τον σχεδιασμό ενός περιπτέρου.

Δούλεψαν περίπου σαράντα έμπειροι και παλιοί λιθοξόοι και ξυλουργοί καθώς και καμιά δεκαριά φοιτητές υπό την επίβλεψη του Πικιώνη. Μολονότι είχε κάνει αναρίθμητα σχέδια πολλές φορές αποφάσιζε επιτόπου για διάφορα θέματα.

 

Ο Πικιώνης βοηθούµενος από τους συνεργάτες του έγινε ερμηνευτής του έργου του. «Θα λέγαµε ότι το κατασκεύασε ο ίδιος, χρησιµοποιώντας τα χέρια των τεχνιτών.» 

           Τα μονοπάτια του Πικιώνη

                                             

Θυμίζουν πίνακες ζωγραφικής

Σημείο στάσης, στο βάθος 

η θάλασσα

Η Εκκλησία Άγιος Δημήτριος του Λουμπαδιάρη. Αφαίρεσε νεότερες τοιχογραφίες με αποτέλεσμα να αποκαλυφθούν παλαιότερες του 18ου αιώνα. Ο ναός χρονολογείται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ενώ κατά μια άλλη εκδοχή είναι του 9ου αιώνα. 

Εξωτερικά επένδυσε το μνημείο - εκκλησία

με μαρμάρινα και κεραμικά διακοσμητικά θέματα. 

Σημείο θέασης


«Είναι μια τοποθεσία που έπρεπε να προσεγγιστεί τόσο με το σώμα όσο και με τα μάτια», έγραψε το 1989, ο Άγγλος αρχιτέκτονας Kenneth Frampton. 

Κοιτάζοντας απέναντι από το σημείο θέασης

Τα χαρτάκια του

Στις ομιλίες ή διαλέξεις του κρατούσε 'τα χαρτάκια του' και αναφερόταν στους αρχαίους συγγραφείς ή αγαπημένους του ποιητές προκειμένου να δείξει την ποιητική σχέση με τη φύση. «Ήθελα να δείξω τη μυστική σχέση μας με τη φύση. Πολλές φορές και το αρχιτεκτονικό οικοδόμημα θεωρείται καθαυτό, είναι αυτό όχι σε αναφορά με τον αέρα, το βουνό την πεδιάδα, τον τόπο. Και νομίζω ότι μόνο μια αναφορά τέτοια θα μπορούσε να δικαιώσει την αρχιτεκτονική.»

Διάβαζε στο ακροατήριό του ποιήματα του Παλαμά, «Εδώ ουρανός παντού κι΄ ολούθε ήλιου αχτίνα,/ και κάτι ολόγυρα σαν του Υμηττού το μέλι,/…[3] ή «Το φως παντού, κι όλο το φώς, κι όλα το φως τα δείχνει/ και στρογγυλά και σταλωμένα/» ή του πολυαγαπημένου του ποιητή Α. Σικελιανού, «Μητέρα μου εφταπάρθενη/ που η καρδιά … ως ουρανός ανοίγει!/Ανοίγει, ανοίγει – μα ποιος μπορεί από την καρδιά να φύγει/[4]», «Γιατί το ξέρω. πιο βαθιά κι απ’ τον πηχτόν αστρόφως,/κρυμμένος σαν αετός,/με περιμένει, εκεί /που πια ο θείος αρχίζει ζόφος,/ο πρώτος μου εαυτός…»

«Δεν μπορείς να βλέπεις μ΄ ετούτα τα μάτια, πρέπει να βλέπεις − όπως το λέει ο (φιλόσοφος) Πλωτίνος − με τους έσω οφθαλμούς που μόνο σ΄ αυτούς παραδίδεται το νόημα του κόσμου», είχε πει πολλές φορές ο Πικιώνης.

 Πρότυπο παιδικής χαράς  στη Φιλοθέη, 1961-1965.

«Θα ήθελα να πω δύο λόγια για τον Παιδικό Κήπο της Φιλοθέης…Η κυρίαρχη μέσα μου αίσθηση ήταν να αναχθώ εις την μια και αδιαίρετη παράδοση του κόσμου. Είχα πρώιμα δίδει την παγκόσμια ενότητά της τη  μια και αδιαίρετη σ’ όλο τον πλανήτη. Ήθελα ν’ αναχθώ σ’ αυτήν, εις τον ρουν της, να την αναπλεύσω, όπως η πέστροφα. Οι επιμέρους διαφορές δεν είναι βέβαια αμελητέες, αλλά κάτω απ’ αυτές διακρίνεις μίαν ισχύουσα θεμελιώδη… Ανάμεσα απ’ τη Φρυγία και την Περσία, την Καρία, ανάμεσα στην Κίνα και την Ινδία ξανοίγεις τη λανθάνουσαν ενότητα όπως και τη λανθάνουσα διαφορά. Ανάμεσα Ανατολής και Δύσης, Βορρά και Μεσημβρίας διακρίνεις τη διαφορά και τη μυστική ταυτότητα. Αυτό το αίδιο ήταν το θεμελιακό. Οι διαφορές είναι επουσιώδεις, η βαθιά και εσωτερική ταυτότητα το ουσιώδες».

Γλύπτης: Χρήστος Καπράλος 

Τα ερωτήματα που έθετε ο Πικιώνης σε κάθε έργο του ήταν: «Τι θέλω να πω;» «Γιατί θέλω να το πω;»  Δεν ρωτούσε «τί θα κάνω – αλλά πως θα ρυθμίσω τον χώρο με τα μέσα που έχω, με την ιδέα μου;» 

Γλυπτό της Φρόσως Ευθυμιάδη Μενεγάκη

Τόσο απλά ειπωμένο από τον Πικιώνη:

«Λίγο περισσότερη ανθρωπιά, βαθύτερη νόηση και ψυχική ευαισθησία κι αλλάζουν όλα. Αυτός είναι απαράβατος όρος της ίδιας του εαυτού μας προαγωγής.»

---

---

[1] Από την ομιλία του Παναγιώτη Ψωμόπουλο, μαθητή του Δ. Πικιώνη, στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο ∆οξιάδη (1962).

[2] Από τη μελέτη «Διαδρομές στο τοπίο με αναφορά στο έργο του Δημήτρη Πικιώνη» Μαριάμ Καψάλη και Μπούκη Μπαμπάλου Βλέπε: http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_files/erevnitiki.100.2010.pdf

[3] Νίκος Βατόπουλος, Καθημερινή «Δ. Πικιώνης: Ο φιλοσοφικός περίπατος του αρχιτέκτονα γύρω από την Ακρόπολη».

[4] Κ. Παλαμάς «Λόγος Πέμπτος», Η φλογέρα του Βασιλιά. Δημήτρης Πικιώνης, Οι ομιλίες του 65 του Δημήτρη Φιλιππίδη

[4] Άγγελος Σικελιανός «Της Μάνας μου , Αλαφροϊσκιωτος και Λυρικός Bίος, B. Ύμνος του μεγάλου Nόστου, Εκδόσεις Ίκαρος.

5. http://antifono.gr/portal/

6. https://ellas2.wordpress.com/

7. https://www.blod.gr/lectures/dimitris-pikionis-1887-1968-o-arhitektonas-o-zografos-o-stohastis/