ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ

          1859 - 1945 

                                                  

Τμήμα  14/ 236-8

Ας τα ζητάνε μακρινοί ταξιδευτάδες άλλοι

Στ’ Άλπεια βουνά τετράψηλα τα μαγικά εντελβάις·

Είμαι τ’ ασάλευτο στοιχειό, κάθε χρονιά μ’ ευφραίνει

Ο Απρίλης μες στον κήπο μου, μες στο χωριό μου ο Μάης.

Ο Κωστής Παλαμάς δέσποσε με την παρουσία του στην πνευματική ζωή του τόπου πάνω από πενήντα χρόνια. Το έργο του χαρακτηρίζεται από την ποιητική ευαισθησία, την κριτική οξύνοια και τη φιλολογική ακρίβεια.   

Ο Παλαμάς ήταν από τους κορυφαίους εκπροσώπους της Νέας Αθηναϊκής Σχολής. Οι οποίοι πλέον,  παρουσιάζουν την πατρίδα ταυτόχρονα σαν ευρύτερη εθνική ιδέα και σαν στενότερο εμπειρικό χώρο του δημιουργού. Προσεγγίζουν τη φύση με ακρίβεια και γνώση, πιστοποιώντας την παρουσία του παρατηρητή. Ο έρωτας δεν ταυτίζεται πια μονότονα με τον θάνατο και την αποτυχία − γίνεται ερωτοτροπία, παιχνίδι, διασκέδαση, εκπληρωμένη χαρά των αισθήσεων. Αλλά η θεματική πρωτοτυπία της γενιάς του 1880 φανερώνεται χαρακτηριστικότερα  στην παρουσία του σπιτιού και της οικογενειακής ζωής.

 Γ. Ροϊλός, «Οι ποιητές» (π. 1919).  Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός». Μεγάλοι ποιητές της γενιάς του 1880. Στα δεξιά της σύνθεσης απεικονίζεται ο Α. Προβελέγγιος να διαβάζει κάποιο ποίημά του, ενώ από τα αριστερά προς τα δεξιά διακρίνονται οι Γ. Στρατήγης, Γ. Δροσίνης, I. Πολέμης, K. Παλαμάς και Γ. Σουρής.

Η ζωή του

Ο Κωστής Παλαμάς γεννήθηκε στις 13 Ιανουαρίου το 1859 στην Πάτρα. Ορφάνεψε μόλις έξι ετών και μεγάλωσε με τον λόγιο θείο του στο ιστορικό Μεσολόγγι.

Τὰ πρῶτα μου χρόνια τ᾿ ἀξέχαστα τἄζησα
κοντὰ στ᾿ ἀκρογιάλι,
στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴ ρηχὴ καὶ τὴν ἥμερη,
στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴν πλατιά, τὴ μεγάλη.

Καὶ κάθε φορὰ ποὺ μπροστά μου ἡ πρωτάνθιστη
ζωούλα προβάλλει,
καὶ βλέπω τὰ ὀνείρατα κι ἀκούω τὰ μιλήματα
τῶν πρώτων μου χρόνων κοντὰ στὸ ἀκρογιάλι,

στενάζεις καρδιά μου τὸ ἴδιο ἀναστέναγμα:
Νὰ ζοῦσα καὶ πάλι
στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴ ρηχὴ καὶ τὴν ἥμερη,
στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴν πλατιά, τὴ μεγάλη.

(Απόσπασμα από το «Καημοὶ τῆς Λιμνοθάλασσας», 1912)

Στα δεκαεπτά του γράφτηκε στη Νομική Σχολή των Αθηνών αλλά γρήγορα κατάλαβε ότι δεν του ταίριαζε η επιστήμη της νομικής. Είχε ήδη ερωτευτεί την ποίηση. Από το 1879 άρχιζε να γράφει στις εφημερίδες και στα περιοδικά και το 1886 δημοσίευσε την πρώτη συλλογή Τραγούδια της Πατρίδος μου το οποίο γράφτηκε στη δημοτική. Το 1889 έγραψε το Ύμνος στην Αθηνά και ακολούθησε το 1892, Τα μάτια της ψυχής.  

Και τ’ άγαλμ’ αγωνίστηκα για το ναό να πλάσω
στην πέτρα τη δική μου απάνω,
και να το στήσω ολόγυμνο, και να περάσω,
και να περάσω, δίχως να πεθάνω.

Και τόπλασα. Κ’ οι άνθρωποι, στενοί προσκυνητάδες
στα ξόανα τ’ άπλαστα μπροστά και τα κακοντυμένα,
θυμού γρικήσαν τίναγμα και φόβου ανατριχάδες,
κ’ είδανε σαν αντίμαχους και τ’ άγαλμα κ’ εμένα.

(Απόσπασμα από το «Η Ασάλευτη ζωή»)

Η Γενιά του 1880

Το 1880 διαμορφώνεται πλέον η έννοια της εθνικής ενότητας μέσα στο τρίπτυχο της Ελληνικής ιστορίας αρχαιότητα-βυζάντιο-νέος ελληνισμός. Καθοριστική ήταν η πεντάτομη ‘Ιστορία του Ελληνικού Έθνους’ του Παπαρρηγόπουλου. Η αποκατάσταση του Βυζαντίου εδραιώνεται, αλλά διαγράφονται καθαρά δύο τάσεις στη διακίνηση των ιδεών:

α) η μία που επιμένει στην απολυτοποίηση του αρχαίου κόσμου και συνδέεται με το γλωσσικό αρχαϊσμό –  εκπρόσωπος αυτής της τάσης ήταν ο Αδαμάντιος Κοραής, 

β) και η άλλη που διευρύνει την εθνική αυτοσυνείδηση με την αποδοχή του μεσαιωνικού κόσμου του Βυζαντίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι δημοτικιστές προσεταιρίζονται το Βυζάντιο.  

Ο Παλαμάς στοχάστηκε σοβαρά πάνω στη γλώσσα ως σύστημα για την ανθρώπινη επικοινωνία και παρενέβη δυναμικά και πρωτοστάτησε υπέρ της δημοτικής κατά τη μαχητική περίοδο του γλωσσικού ζητήματος και διαμόρφωσε ολόκληρη θεωρία του ποιητικού λόγου. Αντιλαμβάνεται τη γλώσσα ως ζωντανό οργανισμό, ο οποίος, όπως «όλα τα φυσικά και τα κοινωνικά μαζί φαινόμενα» βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη.

Από τις στήλες της εφημερίδας Εφημερίς υποδέχεται το 1888 το Ταξίδι μου  του Γιάννη Ψυχάρη και το συστήνει στο ελληνικό κοινό με το άρθρο «Το επαναστατικόν βιβλίον του κ. Ψυχάρη» εκφράζοντας ενθουσιώδεις κρίσεις.

Ο Παλαμάς στρατεύεται αμέσως στον αγώνα για την υπεράσπιση της δημοτικής και παρά τις όποιες επιφυλάξεις του δήλωνε με υπερηφάνεια ότι είναι Ψυχαριστής.

«Δημοτικιστή μ’ έκανε η μελέτη του Ροΐδη, «Περί της Συγχρόνου Ελληνικής Ποιήσεως» όπου ο τόσο δύσκολος στα γούστα του άνθρωπος εκείνος, μιλούσε με ανεπιφύλακτο θαυμασμό για τον Σολωμό και τα δημοτικά τραγούδια, ο «Όρκος» του Μαρκορά, ο Βαλαωρίτης, και τα σατυρικά φύλλα της εποχής, ο «Ραμπαγάς» και το «Μη Χάνεσαι» που εγράφοντο σε μιαν απλή καθομιλουμένη που επλησίαζε αρκετά την δημοτική.»

Το 1889  ο ποιητής αποσπά το πρώτο βραβείο στο Φιλαδέλφειο ποιητικό διαγωνισμό για τη συλλογή του Ύμνος εις την Αθήναν.

Το  1897 ο Κωστής Παλαμάς διορίζεται Γενικός Γραμματέας του Πανεπιστημίου Αθηνών απ' όπου αποχώρησε το 1928. Στο Πανεπιστήμιο επικρατούσε η σκληροπυρηνική τάση της καθαρεύουσας. Λέγεται ότι όταν διορίστηκε στη θέση του Γενικού Γραμματέα ο τότε πρύτανης του Πανεπιστημίου, Αλκιβιάδης Κρασσάς, του είπε: «Ελπίζω, κύριε Παλαμά, τώρα που έχετε μια αξιοπρεπή θέση, ότι θα παύσετε... να γράφετε ποιήματα.»

Το 1896 του ανέθεσαν τη σύνθεση του Ύμνου των Ολυμπιακών Αγώνων που μελοποίησε ο Σ. Σαμάρας.

Το 1887 παντρεύτηκε τη συμπατριώτισσά του Μαρία Βάλβη, και απέκτησαν τρία παιδιά. Το 1898 μετά το θάνατο του γιου του Άλκη σε ηλικία τεσσάρων ετών, δημοσίευσε την ποιητική σύνθεση Ο Τάφος.

Μήτε μὲ τὸ σίδερο,
Μήτε μὲ τὸ χρυσάφι,
Μήτε μὲ τὰ χρώματα
Ποὺ σπέρνουν οἱ ζωγράφοι

Μήτε μὲ τὰ μάρμαρα
Τὰ τεχνοσκαλισμένα·
Τὸ σπιτάκι σου ἔπλασα
Παντοτινὸ γιὰ σένα

Μόνο μὲ τοῦ πνεύματος
Τὰ μάγια! Σοῦ τὸ ὑψώνω
Σ᾿ ἕνα τόπον ἄϋλον,
Ἀπείραχτο ἀπ᾿ τὸ χρόνο.

Ο Παλαμάς και οι μαλλιαροί

Ο αγώνας υπέρ της δημοτικής μπαίνει σε μια κρίσιμη φάση όταν η μετάφραση του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου από τον Αλέξανδρο Πάλλη και η δημοσίευσή της στην εφημερίδα Ακρόπολις το 1901 ξεσήκωσε την Εκκλησία, και το λαϊκό αίσθημα, προκαλώντας μια σοβαρή πολιτική κρίση. Οι μεγάλες φοιτητικές διαδηλώσεις, αποδοκιμαστικές της μετάφρασης του Ευαγγελίου, τοποθέτησαν στο στόχαστρο της επίθεσης τους δημοτικιστές που τους θεωρούσαν άθεους και προδότες. Οι αντιδράσεις κατέλεξαν σε ταραχές με επτά θύματα. Οι διαδηλώσεις θα μείνουν γνωστές ως "Ευαγγελικά».

Ο Κωστής Παλαμάς, δηλωμένος υποστηρικτής της δημοτικής, βρίσκεται στο επίκεντρο των επιθέσεων.

«…τώρα κι άλλη μια φορά και μια για πάντα να το κηρύξω. Δηλαδή να κηρύξω πως κάθε τους επίθεση εναντίον μας και κάθε επίθετο που μας κολλάνε τάχα εξευτελιστικό για να μας στιγματίσουν, και κάθε γνώρισμα δεν ξέρω ποιου χυδαϊσμού και ποιου ψυχαρισμού και ποιου μαλλιαρισμού, είναι για μένα τ ί τ λ ο ς  τ ι μ ή ς.  Και είναι δόξα μου πως είμαι ποιητής που κάποιο έχω ανάστημα ποιητικό, όσο κοντό και αν είναι, μπροστά σε νάνους γύρω μου, και πιο πολύ απ’ όλα χαρά μου είναι και δόξα μου η γλώσσα μου που τη γράφω και τη δουλεύω και την ανυψώνω· η γλώσσα των ηρωϊκών μας τραγουδιών και του Ρήγα και του Σολωμού.

               Ο Κωστής Παλαμάς επί της Σταδίου κοιτάζοντας τη βιτρίνα του βιβλιοπωλείου Κάουφμαν

Την ίδια χρονιά εκδίδει ο Α. Εφταλιώτης το πρώτο τόμο της ιστορίας του που ονομάζει «Ιστορία της Ρωμιοσύνης». Προκλήθηκαν έντονες αντιδράσεις για τη γλώσσα που ήταν γραμμένο στη δημοτική αλλά και για τη χρήση του όρου Ρωμιοσύνη. 

Ο Κωστής Παλαμάς ανέλαβε την υπεράσπισή του: «Οι όροι Ρωμιός και Ρωμιοσύνη επειδή δεν μου έρχουνται, ίσια ολόϊσια, από την εποχή του Περικλή, παραμερίστηκαν αγάλια-αγάλια από την επίσημη γλώσσα. Έλληνες, για να ρίχνουμε στάχτη στα μάτια του κόσμου πραγματικά Ρωμιοί. Το όνομα κάθε άλλο είναι παρά για ντροπή. Αν δεν το περιζώνει αγριλιάς στεφάνι από την Ολυμπία, το ανυψώνει στέμμα ακάνθινο μαρτυρικό και θυμάρι μοσκοβολά και μπαρούτη.»

Το 1918 του απονεμήθηκε το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών. Το 1926 αποτέλεσε βασικό μέλος της Ακαδημίας των Αθηνών της οποίας έγινε Πρόεδρος  το 1930. Η τελευταία συλλογή του Οι νύχτες του Φήμιο δημοσιεύτηκαν το  1935.  

«Μες στου χειμώνα την καρδιά της μυγδαλιάς τα λούλουδα»

(από το ποίημα του Εκατό φωνές)

Ο Κωστής Παλαμάς πέθανε στο σπίτι του 83 ετών στις 27 Φεβρουαρίου του 1943. Οι φίλοι του (Κλέων Παράσχος, Κωστής Μερμήρας, Γιάννης Σιδέρης, Ηλίας Βενέζης, Στρατής Μυριβήλης, Γιώργος Θεοτοκάς, Δημήτρης Σιατόπουλος τον κάλυψαν με ανθισμένες αμυγδαλιές.)

Στην κηδεία του την επομένη στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών υπολογίζουν ότι ήταν 30,000-35,000 κόσμος − μια λαοθάλασσα. Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός χοροστατούσε στην νεκρώσιμη  ακολουθία. Χωρίς καμία προαναγγελία πρόβαλλε ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός ο οποίος ακούμπησε το χέρι του στο φέρετρο και άρχισε να απαγγέλει το συγκλονιστικό ποίημα:

Ηχήστε οι σάλπιγγες... Καμπάνες βροντερές,

δονήστε σύγκορμη τη χώρα, πέρα ως πέρα.

Βόγκα, Παιάνα! Οι σημαίες οι φοβερές,

στης Λευτεριάς ξεδιπλωθείτε τον αέρα!

Σ’ αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα!

Στη συνέχεια πλησίασε το φέρετρο ο ποιητής Σωτήρης Σκίπης και απήγγειλε «Θα σε κλάψουν μια μέρα …έπεσες καθώς από σεισμό πέφτει μια μαρμάρινη κολώνα κάποιου πανάρχαιου ναού/ σαν τον Παρθενώνα/ ήρωα ποιητή του αιώνα». (απόσπασμα του ποιήματος).

Πριν πλησιάσουν οι νεκροπομποί φώναξε ο Σικελιανός, «Ελάτε οι νέοι! Εσάς σκεφτόταν ο Παλαμάς όταν έγραφε» και μπροστά και μαζί με τον Σικελιανό σήκωσαν ο Γιώργος Ντούμας στους ώμους τους το φέρετρο.

Στην κηδεία παρευρέθηκαν μεταξύ άλλων ο Πρωθυπουργός και υπουργοί, ο Δήμαρχος Αθηναίων, η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Ελένη Παπαδάκη, ο Μιχάλης Μαντούδης. 
Επίσης παρευρέθηκαν εκπρόσωποι των Γερμανικών και Ιταλικών αρχών της κατοχής καθώς και επίσημος απεσταλμένος του Χίτλερ. 

Οι Γερμανοί ήταν κρυμμένοι παντού ενώ οι αντιστασιακοί είχαν περιζώσει την πομπή. Ένας Γερμανός αξιωματικός ακούμπησε στεφάνι στο φέρετρο. Το πήρε ο Σικελιανός και το σβούριξε έξω από την μάντρα του νεκροταφείου και σαν χορικό αρχαίας τραγωδίας ακούστηκε για μοναδική φορά στα κατοχικά χρόνια ο Εθνικός Ύμνος. Ήταν μια συγκλονιστική στιγμή.

                                                         Γλύπτης: Βάσος  Φαληρέας

Ο Χάρτης

Πηγές:

1.  Ο Παλαμάς και η γλώσσα: της Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού http://www.eleto.gr/download/Conferences/11th%20Conference/Papers-andspeakers/11th_00a_MarmarinouEleni_OpeningSessionSpeaker_V03.pdf

2.      Ποιήματα του Κωστή Παλαμά http://www.24grammata.com/wp-content/uploads/2011/03/K.-Palamas-Poiimata.pdf

3.      https://www.youtube.com/watch?v=Ak3BirvIMeY&t=176s Οι Γιώργος Ντούμας, ο Δημήτρης Συναδινός , ο Δημήτρης Σιατόπουλος περιγράφουν στην εκπομπή της ΕΡΤ ‘Μαρτυρίες’ του Γιώργου Πετρίτση με μεγάλη συγκίνηση και αγάπη τον Παλαμά.

4.      http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/30368#page/47/mode/1up  της Μαυρομιχάλη Ευθυμίας, 1999, Ο γλύπτης Δ. Φιλιππότης και η εποχή του.

1.                5. http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/tools/concordance/biography.html?cnd_id=7  Πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας