ΕΛΕΝΗ ΜΠΟΥΚΟΥΡΑ ΑΛΤΑΜΟΥΡΑ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΛΤΑΜΟΥΡΑ , ΖΩΓΡΑΦΟΙ

 1821- 1900

"'Ασε να κλαίω

Μόνο γράφε τους λόγους,

μήπως κι οφείλω

κι άλλη λύπη.

Θέλω να έχω

τη συνείδησή μου

ήσυχη πως βασανίστηκα 

για όλα. "

Κική Δημουλά

Τμήμα 1/ 134
Οικογενειακός τάφος  Μπούκουρα

Στις Σπέτσες της Μπουμπουλίνας και του Ανδρέα Μιαούλη γεννήθηκε  η Ελένη  Μπούκουρα το ίδιο έτος που ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση - το 1821.  Από μικρή ηλικία η Ελένη φαινόταν ότι ήταν τελείως διαφορετικό πλάσμα από τα δύο αδέλφια της. Μα και ο πατέρας της, ο καραβοκύρης Ιωάννης Μπούκουρης, κι αυτός ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του.  Προτεραιότητά του ήταν η μόρφωση των παιδιών του - δύο κορίτσια και ένα αγόρι. Διάλεξε να μετακομίσουν στο Ναύπλιο προκειμένου να παρακολουθήσουν μαθήματα σε ένα γαλλικό σχολείο. Αργότερα μετακόμισαν στην Αθήνα όπου έβαλε τις κόρες του στη Σχολή Χιλλ. 

Τότε περίπου ο Μπούκουρης  αγόρασε από τον Ιταλό Β. Σανσόνι, το μοναδικό θέατρο της Αθήνας στην πλατεία Θεάτρου, το λεγόμενο Θέατρο Μπούκουρα το οποίο λειτούργησε έως το 1899.  (1)  

Η αγάπη  της Ελένης για τη ζωγραφική εκδηλώθηκε στη Σχολή Χιλλ όπου  η ίδια έστησε ένα πρόχειρο ατελιέ και με τα αποκέρια που έκλεβε ζωγράφιζε τις συμμαθήτριές της στα διαλείμματα. Ο πατέρας της παρατηρώντας το πάθος της κόρης του αλλά και το ταλέντο της για τη ζωγραφική προσέλαβε τον ζωγράφο και φιλέλληνα και μετέπειτα καθηγητή Ανωτέρας Ζωγραφικής τον  Ραφαέλο Τσέκολι και της έκανε  ιδιαίτερα μαθήματα στο σπίτι. (2)  

Τα απογεύματα παρακολουθούσαν θέατρο στο Θέατρο Μπούκουρα. Μεγάλη εντύπωση έκανε στην Ελένη η μεταμφίεση των ηθοποιών. 

Η Ελένη Μπούκουρα Αλταμούρα. Σχέδιο του συζύγου της Φ. Αλταμούρα   

Αξεπέραστο πρόβλημα

Ο καιρός περνούσε έτσι και ενώ θα ήταν έτοιμη από καιρό να παρακολουθήσει μαθήματα στην Σχολή Τεχνών όπου παρέδιδε μαθήματα ο Τσέκολι, στην Ελένη αλλά στην κάθε Ελένη απαγορευόταν η φοίτηση γυναικών σε όλες της Ακαδημίες της Ευρώπης. 

Το σωστό της εποχής εκείνης ήταν να παντρευτεί και να κάνει οικογένεια και όχι να γυρεύει  να πάει στην Ρώμη για να τελειοποιήσει τις γνώσεις της πάνω στη ζωγραφική.  

Πως όμως;

Είναι γεγονός ότι από παλιά γυναίκες είχαν ντυθεί με αντρικά ρούχα προκειμένου να εκπληρώσουν το ρόλο που παραδοσιακά ανήκε στο αντρικό φύλο. Ακόμα, κάποιες γυναίκες που μεταμφιέστηκαν κράτησαν το μυστικό τους ως το τέλος της ζωής τους.  Το κείμενο αναφέρει μια γυναίκα η οποία ήθελε να ενταχθεί στο στρατό το 1693, μια άλλη γυναίκα ντύθηκε ως πειρατής στα μέσα του 1700, ενώ άλλη ντύθηκε άντρας να ξεφύγει από την οικογένειά της και έγινε πλανόδιος πωλητής βιβλίων. 'Οντως υπάρχουν αρκετές αναφορές γυναικών που μεταμφιέστηκαν προκειμένου να κάνουν αυτό που ήθελαν! (3)

'Έτσι, το 1848 η Ελένη μεταμφιέστηκε άντρας- ντύθηκε στα φράγκικα- μόλις πάτησε το πόδι της στη Νάπολη το οποίο τήρησε από τούδε και στο εξής. Στη βιογραφία του ο Αλταμούρα έγραψε ότι η Ελένη έμεινε για ένα-δύο χρόνια στη Ρώμη, στη Σχολή Overbeck ή στη Σχολή των Ναζαρηνών. Συνέχισε να ταξιδεύει μελετώντας και κατέληξε στην Φλωρεντία για να παρακολουθήσει μαθήματα υδατογραφίας. 

Αυτοπροσωπογραφία της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα ντυμένη άντρας, να ζωγραφίζει το πορτρέτο της Αγγλίδας, φίλη της ζωγράφου, Jane Benham Hay η οποία και έφυγε τελικά με τον Αλταμούρα που άφησε την Ελένη. 

"Είχα πια συνηθίσει  την εικόνα της μορφής, που μου επιστρέφαν οι γερτοί παλιοί καθρέφτες στο Καφέ Γκρέκο, ενός μοναχικού, συνεσταλμένου, άσχημου μάλλον και ανήσυχου άντρα, βυθισμένου στην προοπτική των δίχως όρια ταξιδιών και περιπλανήσεων, που θα του επέτρεπαν η αμφίεση και οι σπουδές του. Διότι κοιτάζοντας το είδωλό μου αποφάσιζα σιγά σιγά να μην ξαναγυρίσω στην Ελλάδα, ούτε στα μακριά φορέματα του φύλου μου. Θα χαιρόμουν την ελευθερία του άντρα, σκεφτόμουν παραβλέποντας το γεγονός ότι και ως άντρας έπρεπε να γυρνώ νωρίς το απόγευμα στο μοναστήρι των Ναζαρηνών, για να μην παραβιάσω τους κανόνες. 'Ηδη τους είχα παραβιάσει όντας ο Κανένας. 'Εφερα στο μυαλό μου την αλλοτινή Ελένη που έκλεβε τα αποκέρια στο σχολείο για να ζωγραφίζει στο σκοτάδι ενός άλλου μοναστηριού κι ενός άλλο παραδείσου. Τώρα η παραβίασή μου ήταν πολύ πιο σοβαρή. Ποια θα ήταν άραγες η τιμωρία μου; Την περίμενα ψύχραιμα." Απόσπασμα από το βιβλίο της Ρέας Γαλανάκη "Ελένη ή ο Κανένας". 

Στη αυτοβιογραφία του ο Αλταμούρας γράφει: "...ένα βράδυ στην Φλωρεντία τον πλησίασε ένας νεαρός με μαύρα μαλλιά και του ζήτησε εάν θυμόταν μια νεαρά Ελληνίδα που δύο χρόνια πριν τον είχε επισκεφθεί στη Νάπολη με τον πατέρα της προσκομίζοντας μια συστατική επιστολή. Ο Αλταμούρα απάντησε καταφατικά και ο νεαρός τον κάλεσε στο σπίτι του αδελφού του που έμενε εκεί κοντά. Τον άφησε να περιμένει στο σαλόνι  και μετά από λίγο εμφανίσθηκε η ίδια νεαρά κοπέλα που είχε συναντήσει στην Νάπολη, η οποία του ομολόγησε ότι ο νεαρός και η ίδια ήταν το ένα και αυτό πρόσωπο." (4)

Η Ελένη ντυμένη σαν άντρας 

Τα Απρόβλεπτα

Η Ελένη και ο Φραντσέσκο Αλταμούρα ερωτεύτηκαν και απέκτησε μαζί του τρία  παιδιά: τον Ιωάννη, την Σοφία και τον Αλέξανδρο. Μόνον ο τελευταίος, ο Αλέξανδρος, ήταν τέκνο εντός γάμου αφού η Ελένη ασπάστηκε τον Καθολικισμό και παντρεύτηκαν στις 10 Σεπτέμβρη του 1853 - πριν γεννηθεί ο Αλέξανδρος.  

Όμως, το 1857 ο Φραντσέσκο την εγκατέλειψε και έφυγε με την ερωμένη του, την Αγγλίδα και φίλη της Ελένης, Jane Benham Hay, παίρνοντας μαζί του τον μικρότερο γιο τους, τον Αλέξανδρο (Alessandro Altamura). 

'
Ένα έργο της  Jane Benham Hay

Ο Αλταμούρα  περιέγραψε την Ελένη ως "εξαιρετικά μελαγχολική, δύσπιστη στις γνωριμίες και πολύ μορφωμένη...[ ] Ήταν δυστυχισμένη όταν έπρεπε να φορέσει γυναικεία ρούχα". (5)

Εκείνη τη χρονιά εγκατέλειψε οριστικά την Ιταλία και επέστρεψε στην Αθήνα  όπου έμεινε αρχικά με τους γονείς της στην Πλάκα.  Άσκησε το επάγγελμά της και είχε ως μαθήτρια την Βασίλισσα 'Ολγα και δίδαξε μαθήτριες της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας. Τους καλοκαιρινούς μήνες, χρησιμοποιούσε  κατά διαστήματα το σπίτι των Σπετσών. 

Έργο της Ελένης Μπούκουρα Αλταμούρα

Στην Ελλάδα η Ελένη Αλταμούρα "συντάχθηκε ισότιμα προς τους γνωστότερους Έλληνες καλλιτέχνες εκείνης της εποχής". Δύο φορές εκλέχτηκε μαζί με τον Νικηφόρο Λύτρα της επιτροπής των Ολυμπίων και άλλες με τον Γεώργιο Μαργαρίτη και τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, Ερνέστο Τσίλλερ και Γεράσιμο Μαυρογιάννη ως μέλος της Εξεταστικής Επιτροπής του Καλλιτεχνικού Τμήματος του Πολυτεχνείου. Η συγγραφέας, Ρέα Γαλανάκη γράφει ότι σώζονται τέσσερεις ελαιογραφίες, περισσότερα σκίτσα με διάφορα θέματα ακόμα και σωμάτων γυμνών - δύο λευκώματα με πλήθος ζωγραφικών σπουδών από την Ιταλία. (6)

'Ένα σχέδιο της Ελένης 

Εκείνη την εποχή ο γιος της, ο Ιωάννης, ο οποίος ήταν μαθητής του Νικηφόρου Λύτρα πήρε υποτροφία από τον βασιλιά Γεώργιο Α', και πήγε στην Κοπεγχάγη, όπου συνέχισε τις σπουδές του στο πλευρό του ζωγράφου Καρλ Φρέντερικ Σόρενσεν.  Από τη μητέρα του και τον πατέρα ο Ιωάννης είχε το μεγαλύτερο ταλέντο!

Αυτοπροσωπογραφία του Ιωάννη Αλταμούρα

Εκεί διακρίθηκε ανάμεσα στους πρώτους Ευρωπαίους θαλασσογράφους. Το 1875, και ενώ βρίσκονταν ακόμα στην Δανία, έστειλε στην έκθεση των Ολυμπίων στην Αθήνα το έργο του “Το λιμάνι της Κοπεγχάγης”, για το οποίο τιμήθηκε με αργυρό μετάλλιο β΄ τάξεως. (7)

"Ζωγράφιζε θάλασσες του Βορρά βουτηγμένες στο χρώμα, με ανοιχτούς ορίζοντες, έντονα σύννεφα και κύματα φουσκωμένα. Εκεί που οι άλλοι 'Έλληνες ζωγράφοι του 19ου αιώνα είχαν στις αποσκευές τους την αυστηρή τελειότητα της Σχολής του Μονάχου, εκείνος, ως γόνος γνήσιων επαναστατών, κοιτούσε ήδη προς την ελευθερία του ιμπρεσιονισμού." (8)

Θαλασσογραφία του Ιωάννη Αλταμούρα 

Θαλασσογραφία του Ιωάννη Αλταμούρα 

Τα απανωτά χτυπήματα της μοίρας της προκαλούν μεγάλο πόνο.  Ο πολυαγαπημένος πατέρας της πεθαίνει ενώ η κόρη της Σοφία αρρωσταίνει με φυματίωση. Οι γιατροί την συμβούλευσαν να πάνε με  την κόρη της στην εξοχή και έτσι έφυγαν για τις Σπέτσες το 1872. Αλλά η  δεκαοκτάχρονη Σοφία χειροτέρεψε και τελικά πέθανε βυθίζοντας στο πένθος τη μητέρα της. 

Το αρχοντικό της Οικογένειας Μπούκουρα στις Σπέτσες

Μετά τον θάνατο της κόρης της επέστρεψε στην Αθήνα και σιγά σιγά ξαναβρήκε ενδιαφέρον για τη ζωή της και ξαναζωγράφισε. 

Ο γιός της Ελένης,  ο Ιωάννης, επέστρεψε στην Ελλάδα μετά από τρία χρόνια στην Κοπεγχάγη (1873-1876) να δείξει τα έργα του στον Βασιλέα Γεώργιο Α' και άνοιξε ατελιέ στην οδό Φιλελλήνων. 

Ο Ιωάννης ζωγραφίζει τα τοπία της Δανίας από μνήμης, συνήθως σε ξύλο και παίρνει παραγγελίες με θέματα ιστορικά, όπως εκείνη του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, για την οποία αμείβεται με το υπέρογκο ποσόν των 22.000 δραχμών. (9)

Ναυμαχία Πατρών, Γενικό Επιτελείο Ναυτικού

Παρά το νεαρό της ηλικίας του κατατάσσεται μεταξύ των καλύτερων θαλασσογράφων του 19ου αιώνα. (10) 

Από την αναδρομική Έκθεση με τίτλο «Ιωάννης Αλταμούρας- Θρύλος στη ζωή και στην τέχνη» στο Μουσείο Μπενάκη 2011.

Αλλά δεν πρόλαβε η Ελένη να χαρεί για τον γιο της και της ήρθε δεύτερο χτύπημα. Το 1878 ο Ιωάννης πέθανε από φυματίωση. 

Από την οικογένεια λέγεται ότι μετά το θάνατο του γιου της έκαψε όλα τα δικά της έργα σε μεγάλη φωτιά που άναψε μόνη της στο σπίτι των Σπετσών. Η Ρέα Γαλανάκη στο επίμετρο του βιβλίου της  γράφει: " Από τη μεριά μου θα ήθελα να υπενθυμίσω ότι τα δυο παιδιά, που ανέθρεψε κι έθαψε με τα χέρια της η Ελένη, ήταν ακριβώς τα δύο εξώγαμά της."

Από τη βιογραφία του πρώην συζύγου της (Αλταμούρα) γνωρίζουμε ότι το τρίτο παιδί, ο γιος της ο Αλέξανδρος, την πίεζε να επιστρέψει στην Ιταλία αλλά η Ελένη δεν ήθελε, δεν μπορεί να αφήσει τις Σπέτσες.

Το 1874 ο ίδιος ο Αλέξανδρος ήρθε στην Ελλάδα και έκανε μελέτες πάνω στα αρχαία.  Πήγε και στις Σπέτσες και έμεινε με την μητέρα του περίπου έξι μήνες. (11)  

Ο Αλέξανδρος Αλταμούρα και εκείνος ζωγράφος ασχολήθηκε κυρίως με την τοπογραφία και εξέθεσε τα έργα του στην έκθεση του Τορίνο το 1880 και στο σαλόνι των Παρισίων το 1906. Δυστυχώς πέθανε το 1918 (τουλάχιστον μετά από την μητέρα του) στο Παρίσι από ψυχική διαταραχή το οποίο προκλήθηκε από μια γερμανική επιδρομή η οποία κατέστρεψε το ατελιέ του το οποίο είχε πολλούς πίνακες του πατέρα του. (12)  

Έργο της Ελένης Μπούκουρα Αλταμούρα

Το 1881, η Καλλιρρόη Παρρέν επισκέφτηκε την Ελένη Μπούκουρα Αλταμούρα: "Έτσι ταράχτηκα από μιαν άγνωστη γυναίκα, που κατέφθασε μια μέρα από την Αθήνα στο νησί ζητώντας να συναντήσει τη ζωγράφο Ελένη Αλταμούρα. Αρνήθηκα να τη δεχτώ. Καθώς της απαντούσα με τη Λασκαρίνα (υπηρέτρια της Ελένης) ότι εδώ και χρόνια δεν δεχόμουν επισκέψεις, αναρωτιόμουν ποιαν από όλες τις Ελένες που υπήρξα εννοούσε ακριβώς, και τι άραγε θα της ζητούσε. Μου εξήγησε με τον επόμενο άνθρωπο που έστειλε. Της αρνήθηκα ξανά. 

Δυο μέρες πέρασαν, ώσπου να υποκύψω στον τελευταίο της αγγελιοφόρο. Ερχόταν πια από το σπίτι του δήμαρχου κι εξάδελφού μου Κυριακού, που είχε αναλάβει τη φιλοξενία εκείνης της κυρίας, η οποία μάθαινα πως διηύθυνε την ήδη τριετή αθηναϊκή Εφημερίδα των Κυριών. Εξάλλου, έπρεπε τούτη η επίμονη γυναίκα να καταλάβει ότι εγώ ζούσα με διαφορετικόν από τον δικό της τρόπο και να μυηθεί σε άλλο ρυθμό. Όντας ευαίσθητη το εννόησε αμέσως και, νομίζω, το σεβάστηκε. Όντας και δραστήρια, δεν άφησε ανεκμετάλλευτο το μυητικό της διήμερο. 

Έγραψε ένα πολυσέλιδο άρθρο στην εφημερίδα της για όσα είδε τούτες τις δυο ημέρες, πριν με συναντήσει.[…] Την επόμενη άνοιξη σχεδίαζε να κάνει στα γραφεία της εφημερίδας της την πρώτη έκθεση γυναικών ζωγράφων, και για τούτο με είχε αναζητήσει. Διότι εγώ είχα σπουδάσει και είχα ασκήσει την τέχνη της ζωγραφικής, μια τέχνη που οι γυναίκες ακόμη δεν είχαν δικαίωμα ούτε να τη σπουδάζουν ούτε να την ασκούν ως επάγγελμα στην Ελλάδα. 

Στο μάτι μου θα πρέπει να άναψε μια σπίθα, που παρατήρησα ότι δεν της διέφυγε προτού σβήσει λέγοντάς της να με εξαιρέσει οπωσδήποτε από τον κατάλογο της έκθεσης, ενδεχομένως και από την τέχνη της ζωγραφικής[…]”. Η επισκέπτρια μού ζήτησε ευγενικά να δει τα έργα μου. Της έδειξα πάνω στον τοίχο τη ζωγραφιά του «Αγγέλου με την Κόρη». Ήταν η μόνη που είχε διασωθεί, αφού μιλούσε για τον αρραβώνα της Σοφίας. Έριξε μια ματιά και σε κάποιες μεταγενέστερες σπουδές, καμωμένες σε ώρες αργίας και μελαγχολίας με μαύρο μολύβι ή μελάνι[…]". (13)

Έργο της Ελένης Μπούκουρα Αλταμούρα

Περνούν τα χρόνια και η Ελένη περιφέρεται μέσα στο σπίτι σαν φάντασμα. Η διανοητική της κατάσταση δεν είναι φυσιολογική. Βρίσκει λίγη παρηγοριά στο Θεό και στην αθανασία της ψυχής. Πιστεύει ότι τα αγαπημένα πρόσωπα που έχασε βρίσκονται κάπου κοντά της. Ελπίζει ότι κάποτε θα τα συναντήσει. 

Ο αδελφός της, ο Αναστάσης, της έστελνε χρήματα για να ζει.  

Η Ελένη πέθανε 19 Μαρτίου 1900. Κηδεύτηκε στο Κοιμητήριο της Αγίας 'Αννας των Σπετσών. Το σπίτι σφραγίστηκε από τις αρχές.  Μετά από έναν μήνα ο αδελφός της, ο Αναστάσης, και η κόρη του Νίνα με πληρεξούσιο του Αλέξανδρου αποσφράγισαν και τακτοποίησαν το περιεχόμενο του σπιτιού. Μια φωτιά άναψε στην αυλή όταν ο αδελφός της έκαψε την επί 50 χρόνια αλληλογραφία της αδελφής του, τα αποκόμματα των εφημερίδων και άλλα χαρτιά που φύλαγε η Ελένη.  Η Ελένη δεν πετούσε τίποτα. (14)

Τα οστά της, όπως και εκείνα της Σοφίας και του Ιωάννη μεταφέρθηκαν από τους απογόνους της στο Α' Νεκροταφείο Αθηνών στον οικογενειακό τάφο της οικογένειας Μπούκουρα.

Υποσημειώσεις:

(1) Επιστροφή στην Πλατεία Θεάτρου, της Ζωής Παρασίδη. https://www.lifo.gr/tropos-zois/gefsi/epistrofi-stin-plateia-theatroy 

(2) Ο φιλέλληνας ζωγράφος Ραφαήλ Τσέκολι, ο Κωνσταντίνος Παρθένης και οι σχέσεις τους με το Μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής Πόρου – του Σ. Μάνεση https://www.porosnews.gr/latest-news/%CE%BF%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B1%CF%82-%CE%B6%CF%89%CE%B3%CF%81%CE%AC%CF%86%CE%BF%CF%82-%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B1%CE%AE%CE%BB%CF%84%CF%83%CE%AD%CE%BA%CE%BF%CE%BB%CE%B9/ 

(3)Women Who Dressed as Men and Made History 30/3/2021 της Heather Thomas 

https://blogs.loc.gov/headlinesandheroes/2021/03/women-who-dressed-as-men-and-made-history/

(4)+ (5) Francesco Saverio Altamoura (1822-1897) Ο βίος και το έργο του. Του Ιωάννη Μπουρογιάννη- Τσαγγαρίδη

 https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/24016?lang=el#page/27/mode/1up

(6) Από το βιβλίο  Ελένη ή ο Κανένας  της Ρέας Γαλανάκη

(7) Francesco Saverio Altamoura (1822-1897) Ο βίος και το έργο του. Του Ιωάννη Μπουρογιάννη- Τσαγγαρίδη https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/24016?lang=el#page/27/mode/1up 

Πέθανε 26 χρόνων, πρόλαβε όμως να «δαμάσει» τα κύματα, της Θερμού Μαρίας

(8)+(9)  Πέθανε 26 χρόνων, πρόλαβε όμως να «δαμάσει» τα κύματα, της Θερμού Μαρίαςhttps://www.tovima.gr/2011/03/06/culture/pethane-26-xronwn-prolabe-omws-na-damasei-ta-kymata/

(10)+(11)+(12) Francesco Saverio Altamoura (1822-1897) Ο βίος και το έργο του. Του Ιωάννη Μπουρογιάννη- Τσαγγαρίδη) https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/24016?lang=el#page/30/mode/1up 

(13) + (14) Από το βιβλίο  Ελένη ή ο Κανένας  της Ρέας Γαλανάκη