ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΚΛΕΑΝΘΗΣ, Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΑΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

 

1802- 1862

Η μοναδική φωτογραφία του Σταμάτη Κλεάνθη

Ο Σταμάτης Κλεάνθης γεννήθηκε στο φημισμένο Βελβεντό του Νομού Κοζάνης. Σπούδασε αρχιτεκτονική στη Γερμανία και επέστρεψε στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση. Με αμίμητο ζήλο άρχισε μαζί με τον φίλο του τον αρχιτέκτονα Ε. Σάουμπερτ το σχεδιασμό της Αθήνας και παρά των τροποποιήσεων η Αθήνα έχει τη σφραγίδα του Κλεάνθη και του Σάουμπερτ.

Δούλεψαν ακούραστα τα επόμενα χρόνια και ευδοκίμησαν. Εντυπωσιακό για τον Σταμάτη Κλεάνθη είναι ότι πέραν από τα αρχιτεκτονικά σχέδια για κατοικίες  επένδυσε στα  λατομία της Πάρου και της Τήνου κάνοντας εξαγωγές στη Γαλλία.  

Όμως, δεν σταμάτησε εκεί.  Έκανε προτάσεις για την ύδρευση της πόλης που ήταν τόσο μεγάλο πρόβλημα και λύθηκε μόνο επί Ελευθέριου Βενιζέλου.  Πρότεινε τη δημιουργία βιομηχανίας γαιανθράκων, πρότεινε την ιδέα εργοστασίου  για την κατασκευή κεράμων κ.λπ. καθώς επίσης πρότεινε τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου. Φανταστείτε αν είχαν ξεκινήσει το 1850 όλες αυτές οι δράσεις!  

Η ζωή του

Ο Σταμάτης Σταματίου γεννήθηκε στο Βελβεντό του Νομού Κοζάνης στα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας. Φοίτησε στην Ελληνική Σχολή του Βελβεντού.  Αλλά νεαρός ακόμα μετανάστευσε στο Βουκουρέστι −όπου τότε ανθούσε μια Βελβεντινή κοινότητα− και συνέχισε τις σπουδές του στη Μεγάλη Ελληνική Σχολή. Διευθυντής της σχολής ήταν ο λόγιος Νεόφυτος Δούκας.  Με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης ο άριστος μαθητής, ο Σταμάτης εγκατέλειψε τις σπουδές και εντάχθηκε στον Ιερό Λόχο που είχε ιδρύσει ο Πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης στη Μολδαβία. Οι περισσότεροι εθελοντές ήταν σπουδαστές και διανοούμενοι οι οποίοι έσπευσαν να πλαισιώσουν το στρατό του Υψηλάντη. Δυστυχώς, στη Μάχη του Δραγατσανίου στις 7 Ιουνίου 1821 οι περισσότεροι εθελοντές έχασαν τη ζωή τους. Ο Σταμάτης στάθηκε τυχερός. Πιάστηκε αιχμάλωτος και στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ενώ επρόκειτο να θανατωθεί ο ίδιος και οι άλλοι 45 ιερολοχίτες εκείνος κατάφερε να δραπετεύσει. Βρέθηκε στη Βιέννη για ένα διάστημα αλλά έφυγε για τη Λειψία όπου δεν υπήρχε η μυστική αστυνομία του Metternich η οποία παρακολουθούσε  όλους τους Έλληνες.    

Στη Λειψία αποφάσισε να γραφτεί στην Αρχιτεκτονική Σχολή. Προκειμένου να τα βγάλει πέρα έκανε τον διερμηνέα, τον κηπουρό και τον νεωκόρο. Τότε οι φίλοι του, του έδωσαν το επώνυμο του φιλοσόφου Κλεάνθη και αντί για Σταμάτης Σταματίου έγινε Σταμάτης Κλεάνθης.

ΕΔΟΥΑΡΔΟΣ ΣΑΟΥΜΠΕΡΤ (1804-1860)

Δεν έμεινε όμως πολύ στη Λειψία γιατί έμαθε για την ξακουστή Ακαδημία Αρχιτεκτονικής του Βερολίνου και έτσι τελείωσε τις σπουδές του εκεί με τον σπουδαίο αρχιτέκτονα Karl Friedrich Schinkel ως καθηγητή. Όταν τελείωσε τις σπουδές του αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα πλην όμως κάνοντας περιήγησή στις χώρες με αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον: στο Μόναχο, στη Βιέννη και στη Ρώμη.   Συνταξιδιώτης του, ο φίλος και συμφοιτητής Eduard Schaubert.  Η τελευταία στάση των αρχιτεκτόνων, θα ήταν η ελεύθερη Ελλάδα.

Αίγινα

Πρόσφυγες στην Αίγινα

Μήνες νωρίτερα είχε εγκατασταθεί προσωρινά ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας στην Αίγινα,  σε τόπον ατάραχον. (Από Αύγουστο του 1827 έως και την 3η Μαρτίου 1829).

Τότε διέμεναν στην Αίγινα ο Ναύαρχος Κανάρης, ο Πετρομπέης Μαυρομιχάλης, ο Μαυροκορδάτος, ο Τζωρτζ Φίνλευ και άλλοι.  Αλλά η γενική εικόνα του νησιού ήταν άθλια.  Ο πληθυσμός του νησιού αποτελείται από πρόσφυγες από όλη την Ελλάδα: Μωραϊτες, Ρουμελιώτες, Μικρασιάτες, Μακεδόνες, Κυδωνιάτες και Αθηναίοι. Ηταν περίπου 10,000 ψυχές. Παντού υπήρχαν ερείπια, μισογκρεμισμένα κτήρια, εξαθλιωμένοι κάτοικοι και ορφανά. Οι περισσότεροι ζούσαν σε πρόχειρες καλύβες χτισμένα με λάσπη και κλαριά. (1)

Όταν έφτασε ο Καποδίστριας στην Αίγινα συνομιλώντας με τον Γεωργάκη Μαυρομιχάλη είπε: «Είδα πολλά εις την ζωήν μου, αλλά σαν το θέαμα όταν έφτασα εδώ εις την Αίγινα δεν είδα κάτι παρόμοιο ποτέ, και άλλος να μην το ιδεί…»

Αυτή ήταν η εικόνα της Αίγινας όταν το 1829 οι δύο αρχιτέκτονες παρουσιάστηκαν στον Καποδίστρια με μια συστατική επιστολή του αγωνιστή και φιλέλληνα και μετέπειτα ζωγράφο Karl Wilhem Freiherrn von Heideck.

Karl von Heideck, Μόσχω και Λάμπρος Τζαβέλας, 1831 (συλλογή ΕΕΦ)

Οι δύο αρχιτέκτονες βλέποντας την κατάσταση αποφάσισαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες του άνευ αμοιβής (Πίστευαν ότι θα τους έφταναν τα χρήματα από τις ιδιωτικές παραγγελίες).

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Επιθυμούντες να κατασήσωμεν ωφέλιμους εις την πατρίδα τας γνώσεις  και την ικανότητα  των κυρίων  Σ. Κλεάνθους  και Εδουάρδου Σχάουμπερτ, μαθητών  της εν Βερολίνω Ακαδημίας και διακεκριμένων αρχιτεκτόνων  και θέλοντες ν΄αποδείξωμεν ποσόν εκτιμώμεν την ευγενή αφιλοκερδειαν, εκ της οποίας κινούμενοι απεφασισαν να υπηρετησουν την Ελλάδα.

Εν Ναυπλίω 15 Ιουνίου 1830

Ο Κυβερνήτης

Ι. Α. Καποδίστριας

Οι δύο αρχιτέκτονες συνέταξαν το σχέδιο πόλης του Αιγίου και έκαναν σχέδια για τα αλληλοδιδακτικά σχολεία.  Το Κεντρικό Σχολείο Εϋνάρδειο στην Αίγινα το οποίο ανεγέρθηκε με δωρεά του Ελβετού τραπεζίτη και φιλέλληνα Jean Gabriel Eynard ήταν δικό τους σχέδιο.

Ορφανοτροφείο της Αίγινας 

«Η οικοδομή του Ορφανοτροφείου ήταν ένα σημαντικό έργο. Απλό και σαφές στην οργάνωση και τη μορφή του. Η ανέγερση του εξασφάλισε τροφή σε περισσότερα από χίλια άτομα άνδρες και γυναίκες, πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στην Αίγινα στα χρόνια του Αγώνα». (2)

Στις προτεραιότητες του Ιωάννη Καποδίστρια έθεσε και την ανοικοδόμηση των πόλεων −Αίγινα και Ναύπλιο− θέλοντας να τις καταστήσει πρότυπο ανάπτυξης και για τις υπόλοιπες περιοχές του Κράτους. Πολύτιμο βοηθό του σ’ αυτή του την προσπάθεια είχε ένα συμπατριώτη του, τον Κερκυραίο πολεοδόμο και αξιωματικό του γαλλικού στρατού Σταμάτη Βούλγαρη. Σ’ αυτόν ανέθεσε τον έλεγχο των οχυρωμάτων των φρουρίων, τον επανασχεδιασμό, τη βελτίωση και την ανάπτυξη της υπάρχουσας πό­λης αλλά και την επιλογή της κατάλληλης τοποθεσίας για τη δημιουργία οικισμού προσφύγων.   Η αποκατάσταση και η διακόσμηση των κτιρίων γίνεται με νεοκλασικά στοιχεία, δεδομένου ότι βασική επιδίωξη του Καποδίστρια ήταν να φέρει τον νεοκλασικισμό στην Ελλάδα, και να δώσει στο Ναύπλιο την αίγλη άλλων Ευρωπαϊκών πόλεων. Ως εκ τούτου, ότι θύμιζε Οθωμανική αρχιτεκτονική κατεδαφιζόταν.

Αθήνα

Ο Κλεάνθης και ο Σαουμπερτ εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα αρχές του 1831 παρόλο που οι φρουρά των  Οθωμανών αναχώρησαν μόνο το 1833.  Εκείνα τα χρόνια οι Γάλλοι και οι Γερμανοί πίεζαν να γίνει η Αθήνα πρωτεύουσα της χώρας παρότι η  τότε εικόνα της δεν είχε τα στοιχεία μιας πρωτεύουσας.  Μάλιστα οι Ναυπλιώτες έλεγαν στον Οθωνα, «Αυτή η ένδοξη Αθήνα του Περικλέους υπάρχει μοναχά στη φαντασία μερικών εξημμένων ποιητών και των ευφάνταστων αρχαιολόγων…Στην πραγματικότητα, θα βρήτε ένα γκρεμισμένο χωριό, πνιγμένο στα νερά που λιμνάζουν και στο “φλώμο”. ( 3)

Πράγματι όταν αντίκρυσε ο Όθωνας για πρώτη φορά την Αθήνα απογοητεύτηκε. Ενώ ένας τρίτος που γνώριζε πως ήταν η Αθήνα πριν, θα παρατηρούσε ότι είχε αρχίσει να φαίνεται η Βαυαρική παρέμβαση στην πόλη. «Κάτι είχε αρχίσει να γίνεται, με τις φροντίδες του Κλεάνθη και του Σάουμπερτ, για να συμμαζευτή το απερίγραπτο χάλι των πρώτων ημερών της απελευθερώσεως. Πρώτα-πρώτα, λείψανε οι ρακένδυτοι Τουρκαλβανοί στρατιώτες, που γυρίζανε ανάμεσα στα ερείπια σε αναζήτηση πλιάτσικου. Στη θέση τους, κυκλοφορούσανε τώρα οι Βαυαρέζοι στρατιώτες της γραμμής, με τις χρωματιστές τους στολές και τα καλογυαλισμένα κουμπιά τους. Κι επάνω στο βράχο της Ακρόπολης εκυμάτιζε η σημαία της ελευθερίας». (4)

Η Αθήνα 

Πράγματι, οι δύο φίλοι αντιλήφθηκαν την μεγάλη και μοναδική ευκαιρία που απλώθηκε μπροστά τους. Έτσι,  με δική τους πρωτοβουλία− χωρίς καμία ανάθεση από τις κρατικές αρχές− άρχισαν την καταμέτρηση και το σχεδιασμό ενός τοπογραφικού χάρτη της Αθήνας. Ακόμα παρήγγειλαν και αγόρασαν ειδικά όργανα γεωμέτρησης από τη Γερμανία!  Μόνο αργότερα προσλήφθηκαν επίσημα από το δημόσιο. Στη συνέχεια ο Σταμάτης Κλεάνθης  εκπόνησε σχέδια για τον Πειραιά. Ενώ, ο Σάουμπερτ εκπόνησε σχέδια για την Ερέτρια, τη Λειβαδιά, τη Θήβα, τη Λοκρίδα και τη Φωκίδα!

Σχέδιο  του Στ. Κλεάνθη για τον Πειραιά

Το καλοκαίρι του 1833 εκδόθηκε το ψήφισμα της αντιβασιλείας σύμφωνα με το οποίο οριζόταν η Αθήνα η πρωτεύουσα της Ελλάδας. Σχεδόν ταυτόχρονα εγκρίθηκε το σχέδιο Πόλεως της Αθήνας από το Υπουργικό Συμβούλιο.

Το σχέδιο της πόλης του Κλεάνθη και του Σάουμπερτ ήταν ένα ισοσκελές τρίγωνο (όπου τώρα είναι η πλατεία Ομόνοιας) στην κορυφή της εικόνας όπου φαίνονται τα ανάκτορα στο κόκκινο τετράγωνο. Τα ανάκτορα θα είχαν θέα προς την Ακρόπολη και στην σημερινή οδό Αθηνάς όπου θα υπήρχε κήπος.  Στο κάτω μέρος της εικόνας το κίτρινο τρίγωνο είναι η οδός Ερμού η ευθεία της οποίας θα έφτανε στο στάδιο το οποίο βρίσκεται στο δεξί χέρι. Η πράσινη γραμμή είναι η Πειραιώς η οποία θα επεκτεινόταν στο αρχαίο νεκροταφείο (Κεραμεικός).

Τότε  άρχισαν οι διαμαρτυρίες των θιγμένων κατοίκων της Αθήνας. Ήταν τόσο έντονες που προσκλήθηκε ως πυροσβέστης ο αρχιτέκτονας Λεό Φον Κλέντσε στην Αθήνα να  γνωμοδότηση για το ίδιο το  σχέδιο και  για να προτείνει που να κτιστούν τα Ανάκτορα.

Ο Λέο Φον Κλέντσε, ο κλασικιστής

Ο  Κλέντσε πρότεινε  τη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου των Νυμφών για τα ανάκτορα ενώ οι δύο αρχιτέκτονες είχαν τοποθετήσει τα ανάκτορα στην πλατεία Ομονοίας με θέα προς την Ακρόπολη. «Ο Κλεάνθης και ο Σάουμπερτ προτείνουν μια διαλεκτική σχέση των ανακτόρων με την Ακρόπολη, ο Φον Κλέντσε όμως θέλει να πάρει τον βασιλιά από το κέντρο της πόλης και να τον πάει στην ωραία θέση του Λόφου των Νυμφών με την ανοιχτή θέα προς τη θάλασσα, αλλά και σε απόσταση από τον λαό, εκφράζοντας έτσι τις απολυταρχικές ιδέες της εποχής του».(5)

Ο Όθωνας και η Αμαλία 

 

Κι ο Καρλ Φρίντριχ Σίνκελ, έκανε πρόταση.  Εκείνος οραματίστηκε τα ανάκτορα πάνω στην Ακρόπολη, χωρίς να την έχει δει ποτέ από κοντά. Ευτυχώς που δεν εφαρμόστηκε!

Όχι μόνο δεν υλοποιήθηκε ακριβώς το σχέδιο Κλεάνθη και Σάουμπερτ αλλά οι δύο αρχιτέκτονες αρνήθηκαν να εκτελέσουν το σχέδιο της Αθήνας όπως τροποποιήθηκε από τον Λέο Φον Κλέντσε. Τελικά απολύθηκαν από το δημόσιο.  (Ο Σάουμπερτ επαναπροσλήφθηκε αργότερα σε ανώτερη θέση.) Σε κάθε περίπτωση και παρά τις τροποποιήσεις του Κλέντσε, το σχέδιο της Αθήνας είναι του Σταμάτη Κλεάνθη και του Σάουμπερτ. Έτσι πίστευε ακράδαντα κι ο Κλεάνθης διότι έως το 1842 διεκδικούσε αποζημίωση από το δημόσιο για το σχέδιο της Αθήνας θεωρώντας το πνευματική ιδιοκτησία. Ενώ ο Σάουμπερτ είχε παραιτηθεί από τον αγώνα για την αποζημίωση προ πολλού.  (6) 

Ο Κλεάνθης δεν ήταν ακόμα 30 χρονών όταν αγόρασε μαζί με τον Σάουμπερτ,  από την Οθωμανή Σαντέ Χανούμ, ένα ετοιμόρροπο σπίτι στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης με θέα το βόρειο πρόστυλο του Ερεχθείου. Τότε ονόμαζαν την περιοχή Ριζόκαστρο ή Πηγαδάκι. Αφού το επισκεύασαν το χρησιμοποίησαν για κατοικία καθώς και εργαστήριο. Σε αυτό το σπίτι οι δύο αρχιτέκτονες συνέταξαν τον αρχαιολογικό χάρτη της Αθήνας και εκεί αποτύπωσαν τοπογραφικά την παλιά πόλη. Σημείωναν στο χάρτη τα αρχαία μνημεία, τους βυζαντινούς ναούς και τα μεσαιωνικά κτίσματα. (7)

Αργότερα, το σπίτι αυτό νοικιάστηκε από το δημόσιο και στέγασε το Γυμνάσιο όπου Γυμνασιάρχης ήταν ο Γεώργιος Γεννάδιος και από το 1837 έως το 1842 στέγασε το πρώτο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.

Στην παρέα του Σταμάτη Κλεάνθη και του Σάουμπερτ προστέθηκαν οι Gustav Luders και Christian Handsen.

Εύκολα συμπεραίνει κανείς ότι ο Σταμάτης Κλεάνθης ανθούσε οικονομικά από τις αμοιβές ιδιωτικών οικοδομών διότι αγόρασε πολλά και μεγάλα οικόπεδα γύρω από την Πλατεία Ομόνοια, στους Αμπελοκήπους, στο Καλαμάκι καθώς και ένα αγροτεμάχιο το οποίο πούλησε αργότερα στη Δούκισσα Πλακεντίας προκειμένου να ανεγερθεί η Βίλα των Ιλισίων. Επίσης το 1832 παντρεύτηκε την Ευφροσύνη Καρατζά της Φαναριώτικης οικογένειας Καρατζά.  Ο πατέρας της Ευφροσύνης ήταν διερμηνέας για τον Σουλτάνο και ο παππούς της ο Ηγεμόνας της Βλαχίας. Ο αδελφός της, ο Γεώργιος ήταν Στρατηγός και ήταν παντρεμένος με την Αικατερίνη Μπότσαρη. Φανταστείτε τις  διασυνδέσεις του! 

Μνημείο της Οικογένειας Καρατζά στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών, Τμήμα 2/100

Οι δύο αρχιτέκτονες διέκοψαν την επαγγελματική συνεργασία τους το 1835. Τότε, ο Κλεάνθης χρωστούσε στον Σάουμπερτ περίπου 40,000 δραχμές. Σίγουρα στις προσωπικές σχέσεις έπαιξε ρόλο ότι ο Γερμανός Σάουμπερτ είχε καλύτερη σχέση με τους Βαυαρούς και την Γερμανική κοινότητα. Τότε οι ψηλές στρατιωτικές και πολιτικές θέσεις καταλάμβαναν οι Βαυαροί ενώ οι Έλληνες βρίσκονταν σε χαμηλότερες θέσεις. Ο Σάουμπερτ έγινε Διευθυντής Βασιλικής Αρχιτεκτονικής Υπηρεσία και αργότερα Υπουργικός Σύμβουλος στο Υπουργείο Εσωτερικών. (8)

Με την επανάσταση της 3^ης Σεπτεμβρίου 1843  οι περισσότεροι ετερόχθονες και ξένοι καθώς και ο Σάουμπερτ απολύθηκαν από τις δημόσιες θέσεις τους. Τελικά, το 1850 επέστρεψε στη γενέτειρά του.

Όσον αφορά τις προτάσεις του για δημόσια κτήρια ο Κλεάνθης δεν στάθηκε ιδιαίτερο τυχερός.  Σε κάποιες περιπτώσεις είχε απέναντί του τον πρώην συνεργάτη και φίλο τον Ε. Σάουμπερτ,   άλλοτε έπαιρναν τα έργα οι Γερμανοί αρχιτέκτονες ή συγκεκριμένα οι αδελφοί Χάνσεν ενώ  σκληρός ανταγωνιστής του ήταν και ο αρχιτέκτονας Λύσανδρος Καυταντζόγλου. Στο τέλος έχασε κάθε ενδιαφέρον για τα δημόσια έργα.

Δούκισσα της Πλακεντίας 

Ανέλαβε το κτίριο του τραπεζίτη Ράλλη, της Δουκίσσης Πλακεντίας την οικία Δάρα, Σίμου, Ριζάρη, Σκουζέ,  Θεοτόκη, την οικία Roeser, τα Ανάκτορα Ιλισίων και της Ροδοδάφνης  και την οικία  Wertheim. (9)

Ανάκτορα Ιλισίων
Σήμερα το Βυζαντινό Μουσείο

   Σχέδιο οικίας Ράλλη

Οικία της Δούκισσας Πλακεντίας 

Ο Σταμάτης Κλεάνθης όμως δεν ήταν μόνο αρχιτέκτονας. Το επιχειρηματικό δαιμόνιο του είναι πράγματι εντυπωσιακό.

Το 1840 συνεταιρίστηκε με  τον Θεόδωρο Ράλλη και τον Ιούλιο Χεσλιγ και νοίκιασαν τα λατομεία στο Μαράθι της Πάρου. Έφερε μηχανήματα από την Μασσαλία αγόρασε μαούνες και πλοία. Κατάφερε να μπει στη Γαλλική αγορά και δη παραγγελία για την ανακαίνιση του Λούβρου!

Το 1840 ανακαλύφθηκε το Αδριάνειο Υδραγωγείο. Ο Κλεάνθης μαζί ακόμα με τον Σάουμπερτ συνέλαβαν την ιδέα να ιδρύσουν επιχείρηση υδάτων. Θα εκμεταλλευόταν τα νερά του Πεντελικού. Τελικά η υδροδότηση της Αθήνας ήρθε στις 23 Δεκεμβρίου 1924, με την υπογραφή της Σύμβασης μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου, της Αμερικανικής Εταιρείας ULEN (ΟΥΛΕΝ) και της Τράπεζας Αθηνών, όπου και ξεκίνησε το 1925 η κατασκευή των πρώτων σύγχρονων έργων ύδρευσης στην περιοχή της Πρωτεύουσας.

Το 1858 ίδρυσε μαζί με τον Φίλιππο Γενοβέζο λατομείο στην Τήνο. Μάλιστα για τις προσπάθειες να εξαγάγει το vert antique της Πάρου κέρδισε ένα βραβείο στην Έκθεση των Ολυμπίων στην Αθήνα. Από το πράσινο μάρμαρο κατασκευάστηκαν οι 16 κίονες και παραστάδες της Καθολικής Εκκλησίας του Αγίου Διονυσίου της Αθήνας.(10)

Το πράσινο μάρμαρο vert antique 
Τμήμα 5/ 116 του Γλύπτη Γ. Βιτσάρη

 

Άλλες προτάσεις του Σταμάτη Κλεάνθη: Είχε προτείνει τη δημιουργία βιομηχανίας γαιανθράκων. Επίσης πρότεινε την ιδέα εργοστασίου  για την κατασκευή κεράμων, πλακών και άλλων αρχιτεκτονικών στοιχείων. Τέλος, πρότεινε τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου.  Πραγματικά λυπητερό που δεν τελεσφόρησαν τότε. (11)

Στο Α΄ Νεκροταφείο τo μνημείο της Bettina von Savigny-Σχινά σχεδιάστηκε αρχικά από τον Σταμάτη Κλεάνθη. Η Bettina  πέθανε από τυφοειδή πυρετό τον Αύγουστο του 1835.

Το μνημείο της Bettina von Savigny -Σχινά

(12)

Ο Σταμάτης Κλεάνθης πέθανε στην Αθήνα στις 19 Απριλίου 1862 μετά από τραυματισμό στο λατομείο στην Πάρο.

Υποσημειώσεις:

(1)   Δρ. Μάρω Καρδαμίτση- Αδάμη

http://aeginahistory.blogspot.com/p/blog-page_26.html «Στα χρόνια του Καποδίστρια, Η πρώτη προσωρινή κυβέρνηση εγκαθίσταται στην Αίγινα και αυτό συμβάλλει στην ανοικοδόμησή της».

(2)    Ψηφιακό Αρχείο Ιωάννη Καποδίστρια: https://kapodistrias.digitalarchive.gr/monuments.php?type=%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE&id=12

(3)   Γιάννης Θ Διαμαντής, Πώς η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα – Η κόντρα με το Ναύπλιο, ο Παρθενώνας και το «μισογκρεμισμένο χωριό»  του. https://www.in.gr/2020/12/29/plus/istoriko-arxeio/pos-athina-egine-proteyousa-kontra-nayplio-o-parthenonas-kai-gkremismeno-xorio/

(4)   Μαρία Θερμού, Λέο φον Κλέντσε, Ο άνθρωπος που σχεδίασε μια άλλη Αθήνα https://www.tovima.gr/2008/11/24/culture/leo-fon-klentse/

(5)   ΑΡΓΟΛΙΚΗ ΑΡΧΕΙΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, https://argolikivivliothiki.gr/2012/02/16/klenze-2/ 

«Στον Κλέντσε οφείλεται η Γλυπτοθήκη του Μονάχου…  Παράλληλα με τον εμπλουτισμό της Γλυπτοθήκης, ο Κλέντσε κατόρθωσε να δημιουργήσει και συλλογή αγγείων, στην οποία συγκαταλέγονται πολλά αριστουργήματα της  ελληνικής αγγειογραφίας. Η συλλογή αυτή, που αρχικά δεν ήταν επισκέψιμη παρά μόνον από λίγους ειδικούς, έμελλε να στεγασθεί αργότερα σε κτίριο που κτίσθηκε επίσης στην Καίνιγκςπλατς, τη μεγάλη κλασικιστική πλατεία του Μονάχου, απέναντι ακριβώς από τη Γλυπτοθήκη».  

(6)   ΄Ολγα Μπαδήμα-Φουντουλάκη, Κλεάνθης, 1802-1862, Αρχιτέκτων, Επιχειρηματίας, Οραματιστής. Έκδοση των Δήμων Αθηναίων και Βελβεντού 2001.

(7)   elc team, Μια ιστορική αναδρομή στην Οικία Κλεάνθη - Σάουμπερτ, που στέγασε το Οθώνειο Πανεπιστήμιο,

https://www.elculture.gr/blog/article/%ce%bf%ce%b8%cf%8e%ce%bd%ce%b5%ce%b9%ce%bf-%cf%80%ce%b1%ce%bd%ce%b5%cf%80%ce%b9%cf%83%cf%84%ce%ae%ce%bc%ce%b9%ce%bf/

(8)+(9)+(10)+(11) Όλγα Μπαδήμα-Φουντουλάκη, Κλεάνθης, 1802-1862, Αρχιτέκτων, Επιχειρηματίας, Οραματιστής. Έκδοση των Δήμων Αθηναίων και Βελβεντού 2001.

(12) ΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΠETINA, Όπως το σχεδίασε ο Σταμάτης Κλεάνθης, https://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/117-13.pdf