ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΟΥΜΟΥΝΔΟΥΡΟΣ

 1815-1883

Τμήμα  4 / 843A

Ο  Αλέξανδρος Κουμουνδούρος γεννήθηκε αργά για να πολεμήσει στον αγώνα για την ανεξαρτησία αλλά αναπλήρωσε το κενό όταν μπήκε στην πολιτική. Παρότι Μανιάτης ο Κουμουνδούρος έχει χαρακτηριστεί ως ήρεμη δύναμη. Ήταν σοβαρός και σεβόταν το αξίωμά του. Ήταν προοδευτικός (Αντιβασιλικός) εκσυγχρονιστής και υποστηρικτής του κοινοβουλευτισμού και τήρησης του Συντάγματος. Διακρίθηκε για τη ρητορεία του. Πολιτεύτηκε με πολιτισμό και κοσμιότητα αγγλικού τύπου. Βουλευτής για 32 χρόνια και υπηρέτησε ως πρωθυπουργός δέκα φορές − πραγματικό ρεκόρ για πολιτικό. 

Η αρχή

Η οικογένεια Κουμουνδούρου έχει μακρά ιστορία. Εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Κωνσταντινούπολη το 1453 μαζί με άλλα μέλη του Βυζαντίου μετά την Άλωση της Πόλης. Αυτές οι εκτοπισμένες οικογένειες σκόρπισαν σε όλα τα πλάτη και μήκη: στην Ήπειρο, στην Ιταλία, στην Ρωσία και στη Μάνη, σε μια ορεινή περιοχή στην νότια Πελοπόννησο. Εκεί όπου περίσσευαν οι ληστές, οι απόκληροι και οι επαναστάτες. 

Εκεί ένας ιδιαίτερος πολιτισμός αναπτύχθηκε όπου οι ισχυρές οικογένειες ανταγωνιζόταν η μία την άλλη ποια θα έφτιαχνε οχυρωμένους πύργους. Κάθε οικογένεια στόχευε να  μεγεθύνει και να παγιώσει την περιοχή του εις βάρος των άλλων οικογενειών. Βέβαια, όπως πάντα συχνά άλλαζαν τα σύνορα και οι συμμαχίες. Προκειμένου να επιβιώσουν στον αγώνα κατά των Οθωμανών στρεφόταν στην πειρατεία και στην ληστεία. Πολλοί Μανιάτες έγιναν ήρωες στον αγώνα της Ελλάδας και αργότερα  πολλοί ασχολήθηκαν με την πολιτική καθώς και με το στρατό. Κυριολεκτικά τους ταίριαζε γάντι. 

Η οικογένεια Κουμουδουράκη εγκαταστάθηκε στη βόρεια περιοχή της Μάνης και ως τα μέσα 1700 η επιρροή τους επεκτεινόταν από το κάστρο του Ζαρνάτα (σημερινός Κάμπος) έως τα νότια περίχωρα της Καλαμάτας. 

Το 1760 ο Αθανάσιος Κουμουδουράκης έλεγχε το κάστρο του Ζαρνάτα. Στη συνέχεια το κληρονόμησε ο Παναγιώτης Κουμουδουράκης ο οποίος έγινε ο Μπέης της Μάνης.  Ήταν μια επικίνδυνη θέση και μόνο λίγοι πέθαναν με φυσιολογικό θάνατο. Οι Οθωμανοί δεν τους εμπιστευόταν και πολλές φορές ούτε οι ίδιοι οι Μανιάτες τους εμπιστευόντουσαν. Ο Παναγιώτης άντεξε έως το 1803. Οι Οθωμανοί τον συλλάβανε και πέθανε στην φυλακή στην Κωνσταντινούπολη. 

Αυτή ήταν η κατάσταση και η νοοτροπία όταν γεννήθηκε ο Αλέξανδρος Κουμουνδουράκης στη Σελίτσα το 1815. Ήταν η εποχή όπου η γέννηση ενός αρσενικού  σήμαινε άλλος ένας νέος οπλίτης. 

Η Σελίτσα, είναι η σημερινή Βέργα η οποία έγινε γνωστή  για τη μάχη της Βέργας, όπου οι Μανιάτες κατατρόπωσαν τους ιππείς του Ιμπραήμ στην προσπάθειά του να προχωρήσει προς την Μάνη. Υπάρχει  μνημείο στη μνήμη των αγωνιστών Μανιατών ενώ σώζεται και το τείχος, το οποίο μοιάζει με βέργα, όπου διακρίνονται και οι πολεμίστρες του. Υπάρχει  άλλη εκδοχή που λέει ότι το τείχος που σήμερα φαίνεται να χτίστηκε μετά την ιστορική μάχη για να αντιμετωπίσουν τον Ιμπραήμ σε μια νέα επίθεσή του για την κατάληψη της Μάνης. 

Όταν η Ελλάδα απέκτησε την ελευθερία της ο Αλέξανδρος μπόρεσε να σταλεί στο γυμνάσιο του Ναυπλίου κάτι που κατά την Οθωμανική αυτοκρατορία δεν επιτρεπόταν στους Πελοποννήσιους. Αφού ολοκλήρωσε τα μαθήματά του γράφτηκε στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο της Αθήνας.

Πρώτο Πανεπιστήμιο της Ελλάδας

Το 1841 διέκοψε τις σπουδές του και συμμετείχε ως εθελοντής στη Κρητική Επανάσταση και παρ΄ ολίγο να χάσει τη ζωή του στη μάχη του Αποκόρωνα κοντά στα Χανιά. Μετά την αποτυχία της επανάστασης εκείνης, επέστρεψε στην Αθήνα, ολοκλήρωσε τις σπουδές του και ανέλαβε γραμματέας στον αγωνιστή Θεόδωρου Γρίβα.  Επί πρωθυπουργίας Ι. Κωλέττη, (1847), διορίσθηκε αντεισαγγελέας στην Καλαμάτα, θέση που διατήρησε για τρία χρόνια, μέχρι που παραιτήθηκε για να πολιτευτεί. 

Παντρεύτηκε την Αικατερίνη Μαυρομιχάλη, μέλος της γνωστής Μανιάτικης οικογένειας. Απέκτησε δύο παιδιά τον Κωνσταντίνο και την Μαρία η οποία πέθανε σε μικρή ηλικία. Όταν αργότερα πέθανε και η σύζυγός του ξαναπαντρεύτηκε και απέκτησε με την 2η σύζυγό του, την Ευθυμία Περωτή, άλλα δύο παιδιά τον Σπυρίδωνα και την 'Ολγα.   

Το 1850 πρωτοεκλέχτηκε Βουλευτής της Μεσσηνίας και άλλαξε το επίθετό του από Κουμουνδουράκης σε Κουμουνδούρος. Το 1855 ψηφίστηκε από την Ολομέλεια Πρόεδρος της Βουλής. 

Ωστόσο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι μέχρι το 1862 ο 'Οθωνας Α΄ διατηρούσε την εκτελεστική εξουσία και μοιραζόταν μαζί με τη Βουλή και τη Γερουσία – της οποίας τα μέλη της Γερουσίας όριζε ο ίδιος - τη νομοθετική. Ήταν ο ανώτατος άρχοντας του κράτους: επικύρωνε νόμους, απένεμε βαθμούς στρατιωτικών, διόριζε και έπαυε δημοσίους υπαλλήλους. Μετά την εκδίωξη του 'Οθωνα Α΄ ανέλαβε ο  Γεώργιος Α΄ όπου βελτιώθηκε λίγο η κατάσταση. 

Γεώργιος Α΄ σε νεαρή ηλικία

Το 1864 έγινε απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Κουμουνδούρου στην οδό Σταδίου στην είσοδο της Συνέλευσης. 

Το 1865 ίδρυσε δικό του κόμμα το οποίο ονόμασε Εθνικό κόμμα. Στις 2 Μαρτίου 1865 ανέλαβε για πρώτη φορά την πρωθυπουργία. Τον υποστήριζαν ο  Χαρίλαος Τρικούπης και ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης. Στην ουσία όμως δεν υπήρχαν κόμματα τότε όπως τα γνωρίζουμε σήμερα. Τα κόμματα τότε αναφέρονται σε υποψηφίους ή σε βουλευτές. Μάλιστα, οι βουλευτές εκλέγονταν ως άτομα και όχι ως μέλη κόμματος, και δεν ήταν πάντα γνωστό ποια ομάδα θα υποστήριζαν ως μέλη της Συνέλευσης. Η πραγματική δύναμη των κομμάτων στη Συνέλευση φαινόταν ουσιαστικά, μόνο στις ψηφοφορίες π.χ. Ψηφοφορία για τη θέση του Προέδρου της Βουλής. (1)

Η Λύντια Τρίχα γράφει στο βιβλίο της, Χαρίλαος Τρικούπης, για τις εκλογές του 1865 και 1875. "Ήταν σύνηθες οι κυβερνήσεις που διενεργούσαν τις εκλογές να χρησιμοποιούν θεμιτά και αθέμιτα μέσα για τον επηρεασμό του εκλογικού φρονήματος υπέρ των κυβερνητικών υποψηφίων: διορισμούς μεταθέσεις, παύσεις υπαλλήλων, επεμβάσεις των τοπικών διοικητικών, οικονομικών και δικαστικών αρχών με παροχές, υποσχέσεις αλλά και απειλές, και σπανιότερα χρήση αστυνομικής και στρατιωτικής βίας. Τιμητική εξαίρεση ήταν οι εκλογές που διενήργησαν το 1865 ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος και το 1875 ο Χαρίλαος Τρικούπης." Νομίζω ότι λέει πολλά για την ηθική των δύο πολιτικών ανδρών. 

1866

Τρία θέματα χαρακτηριζόταν επείγοντα επί Πρωθυπουργίας Κουμουνδούρου:

1)Το οικονομικό 2) Η Κρητική Επανάσταση 3) και η ληστεία   

Ως προς την Κρητική Επανάσταση ο Κουμουνδούρος δεν ήθελε να κηρύξει πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στις προγραμματικές δηλώσεις του είχε πει ότι η Ελλάδα ήθελε να διατηρήσει φιλικές σχέσεις με όλες τις Δυνάμεις. Δεν επιθυμούσε ταραχές και δεν θα τις προκαλούσε. Γεγονός είναι ότι η Ελλάδα δεν είχε στρατό ούτε στόλο να αντιμετωπίσει τον εχθρό. Δεν είχε Πρεσβείες στην Ευρώπη.  Αλλά δεν ήταν δυνατόν να παραμείνει και αδιάφορη.  

ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Υπουργός Εξωτερικών ανέλαβε ο μέγας διπλωμάτης Χαρίλαος Τρικούπης. Βασιλιάς τότε ήταν ο Γεώργιος Α΄ ο οποίος  εκείνη την περίοδο επέλεξε για σύζυγο την Όλγα Κωνσταντίνοβνα της Ρωσίας,  αναστατώνοντας τις άλλες Δυνάμεις.

Η κατάσταση ήταν τεταμένη και οι ισορροπίες ήταν εξαιρετικά δύσκολες: Κυβέρνηση και Βασιλιάς. Ελλάδα και Μεγάλες Δυνάμεις. Ελλάδα και Τουρκία.  

Γενικώς μεταξύ της κυβέρνησης και του Γεώργιου Α΄ υπήρχαν συχνές και έντονες εντάσεις. Την τελευταία φόρα που επισκέφτηκε Αλέξανδρος Κουμουνδούρος τον Γεώργιο Α΄ ήταν στις 16/12/1867. Ο Γεώργιος Α΄ ζήτησε την αντικατάσταση δύο υπουργών ενώ δεν υπέγραφε τις πιστώσεις που είχε ψηφίσει η Συνέλευση. Ο Κουμουνδούρος παραιτήθηκε. 

Πρώτη Αγροτική Μεταρρύθμιση 1871

Μετά την απελευθέρωση των Ελλήνων η γη δεν διανεμήθηκε στους αγρότες και στους παλαιούς πολεμιστές ούτε από τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ούτε από τους Βαυαρούς την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα. Η δικαιολογία ήταν πως η γη είχε υποθηκευθεί ως εγγύηση για τα δάνεια της Επανάστασης αλλά και εξαιτίας της έλλειψης κτηματολογίου, αλλά στην πραγματικότητα οι κυβερνήσεις φοβούνταν τη συγκέντρωση της γης στα χέρια λίγων οικογενειών και τη δημιουργία μίας γαιοκτητικής ολιγαρχίας, ενώ η υπόσχεση της διανομής της προς τους χωρικούς λειτουργούσε ως κίνητρο για στήριξη της κεντρικής κυβέρνησης, την ίδια ώρα που η γη είχε καταπατηθεί από αυτούς και καλλιεργείτο λάθρα. (2)

Ένας πιθανός λόγος που το ελληνικό κράτος προχώρησε στην διανομή της γης οφείλεται και στην πτώση των εισπράξεων από το φόρο επικαρπίας που επιβαλλόταν στους αγρότες που υποτίθεται πως μίσθωναν την κρατική γη. Η αλλαγή του ιδιοκτησιακού καθεστώτος θα ωφελούσε τα δημοσιονομικά του κράτους, αφού θα εισέπραττε χρήματα άμεσα από την πώληση και επιπλέον θα εισέπραττε πιο υψηλούς φόρους από την αύξηση της αγροτικής παραγωγής. (3) 

Μια από τις μεγάλες επιτυχίες του Πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κουμουνδούρου ήταν η ανακατανομή 2.650.000 στρεμμάτων στους αγρότες. Υπολογίζεται ότι το 1830 με αγροτικό πληθυσμό 500-600 χιλιάδες μόνο οι 80-100 χιλιάδες ήταν ιδιοκτήτες. (4)

Επίσης μεγάλο επίτευγμά του στην εξωτερική πολιτική το 1881  θεωρείται η ειρηνική προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Νοτίου Ηπείρου. 

Ιστορική αναδρομή για την προσάρτηση: Ενώ η τελική απόφαση των πρεσβευτών των Μεγάλων Δυνάμεων προέβλεπε τη χάραξη της συνοριακής γραμμής  η Οθωμανική αυτοκρατορία  αρνήθηκε να συμμορφωθεί με την ευνοϊκή για την Ελλάδα απόφαση. Ο τότε Πρωθυπουργός Χ. Τρικούπης διέταξε γενική επιστράτευση. Η Πύλη απάντησε με τη μεγάλο αριθμό στρατιωτών στις δύο επαρχίες. Ευτυχώς οι Μεγάλες Δυνάμεις παρενέβησαν και αποφεύχθηκε το χειρότερο και προγραμματίστηκε μια νέα συνδιάσκεψη στην Κωνσταντινούπολη τον επόμενο χρόνο με θέμα την οροθετική γραμμή. 

Ενώ ήταν φανερό ότι η αποτροπή του πολέμου συνέφερε την Ελλάδα η αντιπολίτευση κατηγόρησε τον Τρικούπη για ατολμία. Τον Οκτώβριο του 1880 διεξήχθησαν εκλογές για τη θέση του Προέδρου της Βουλής. Ο Κουμουνδουρικός Ανδρέας Αυγερινός έλαβε 92 ψήφους ενώ ο Τρικουπικός  Καλλοφρονάς έλαβε μόνο 55 ψήφους. 

Ο Τρικούπης παραιτήθηκε  και ανέλαβε ξανά ο Κουμουνδούρος. 

"Τί είναι ο Τρικούπης; Κουμουνδούρος Μεσολογγίτης." Ραμπαγιάς 

Στην Συνδιάσκεψη της Κωνσταντινούπολης το 1881 είχαν αλλάξει οι ισορροπίες ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις. Η Γαλλία πλέον είχε άλλα σχέδια. Ακόμα ο Bismarck έριξε στο τραπέζι την πρόταση να παραχωρηθεί η Κρήτη αντί της Ηπείρου. Τελικά, η Πύλη και οι Μεγάλες Δυνάμεις πρότειναν την παραχώρηση λιγότερων εδάφων από όσα αρχικά είχαν συμφωνηθεί στη Συνδιάσκεψη του Βερολίνου. Ταυτόχρονα πίεζαν οι Μεγάλες Δυνάμεις να λήξει το θέμα της προσάρτησης μη τυχόν και φουντώσουν τα πνεύματα πάλι και έτσι ο Κουμουνδούρος υπέγραψε τη Συνθήκη όπως την ήθελαν οι Μεγάλες Δυνάμεις και η Πύλη. 

Παραχωρήθηκαν de facto στο Ελληνικό Βασίλειο οι πρώην Οθωμανικές περιοχές της Θεσσαλίας και ένα τμήμα της Ηπείρου. Το Ελληνικό Βασίλειο υποχρεώθηκε στην αποζημίωση όλων των τουρκικών περιουσιών των κατοίκων που υπήρχαν στις περιοχές αυτές. Οι Τούρκοι αποχώρησαν από την Άρτα "αμαχητί" προς την τουρκοκρατούμενη Ήπειρο. Το ιστορικό γεφύρι της Άρτας καθορίζει τα σύνορα των δύο πλευρών. Η πόλη γίνεται ελληνική, όμως ο κάμπος της Άρτας παραμένει υπό τους Οθωμανούς μέχρι το 1912, οπότε απελευθερώνεται χάρη στην προέλαση του ελληνικού στρατού. Τότε, ενσωματώνεται στην Ελλάδα όλη η Ήπειρος.

Η Απελευθέρωση:  Στο παλιό γεφύρι της Άρτας διατηρείται το Τουρκικό φυλάκιο-τελωνείο, που έχει μετατραπεί σήμερα σε Εθνογραφικό Λαογραφικό Μουσείο.

Ο κατάλογος των επιτευγμάτων του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου είναι μεγάλος. Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο  Κουμουνδούρος φρόντισε με νόμους τη ρύθμιση της φορολογίας την αναδιοργάνωση και τον εξοπλισμό του στρατού ενώ κατάφερε να περιορίσει τη ληστεία. Επίσης, σημαντικός νόμος του ήταν "Περί ευθύνης υπουργών". 

Το τέλος

Οι εκλογές προκηρύχθηκαν για τις 20/12/1881. Τρεις μήνες αργότερα δεν γνώριζε το έθνος αλλά ούτε η Συνέλευση ποιος ήταν τελικά ο νικητής. Βέβαια, ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος πίστευε ότι διέθετε την απαιτούμενη πλειοψηφία αλλά οι Θεσσαλοί Βουλευτές διαπραγματεύτηκαν ως προς τη νομιμότητα της εκλογής τους  και υποστήριξαν τον Πρόεδρο της Βουλής που είχε προτείνει ο Τρικούπης.  

'Όντως, οι Θεσσαλοί φοβήθηκαν ότι θα ακυρωθεί η εκλογή τους διότι τότε που υπογράφτηκε η προσάρτηση της Θεσσαλίας ο Κουμουνδούρος επέλεξε να τα περάσει με Βασιλικά διατάγματα αντί να κυρωθούν από τη Συνέλευση. Ο Τρικούπης χρησιμοποίησε προεκλογικά αυτήν την διαδικασία που προτίμησε ο Κουμουνδούρος δημιουργώντας ανησυχία και φόβο στους υποψήφιους της Θεσσαλίας.  

Οικία Κουμουνδούρου. Το αρχοντικό του Ι. Καρατζά κτίστηκε το 1832 σε σχέδιο Σταμάτη Κλεάνθη. Είχε φιλοξενηθεί τον Μάιο του 1833 ο Όθωνας και ο αδελφός του Μαξιμιλιανός όταν για πρώτη φορά επισκεφτήκαν την Αθήνα. Το 1879 το αγόρασε ο Αλεξ. Κουμουνδούρος και έμεινε εκεί μέχρι τον θάνατο του το 1883. Στο κτήριο αυτό στεγάστηκε μετά το 9ο Γυμνάσιο μέχρι το τέλος της 10ετιας του '70 οπότε και κατεδαφίστηκε παραμένοντας ερείπιο μόνο ένα μικρό του μέρος.

Μετά από ένα χρόνο, στις 16 Φεβρουαρίου 1883, ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος πέθανε στην οικεία του. Κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών. 

Μικρό απόσπασμα από τον επικήδειο του Χ. Τρικούπη:

"Θάνατος τοιούτον καταλειπών κενόν επόμενο είναι να συνταράττη πάσαν ελληνικήν καρδία. Αλλ΄αποοθνήσκων ο Κουμουνδούρος δεν αφήνει όπισθεν αυτού μόνο δυσαναπλήρωτον κενόν, κληροδοτεί και έργα, εις α θέλει αποδώσει δικαιοσύνην η ιστοορία. Μετά την δαφνοστεφή περίοδον του υπέρ αξεξαρτησίας αγώνος, το στάδιον των Ελλήνων πολιτευτών δεν είχε την αίγλην, ήτις περιέβαλλε την προνομιούχον εκείνην γενιάν. Δεν έλαχεν εις τους μετά τον ιερόν αγώνα πολλιτευθέντας η επιτέλεσις έργων πειφανών, άμεσα εχόντων αποτελέσματα επί το μεγαλείον του Εθνους. Ο,τι έκτοτε επετεύχθη εθνικόν είναι το φυσικόν παρακολούθημα των μεγαλουργημάτων των πατέρων ημών". (5)

Με απόφαση του Δήμου Αθηναίων η πλατεία πλησίον της οικίας του στην οδό Πειραιώς ονομάσθηκε Κουμουνδούρου (νυν Πλατεία Ελευθερίας). 

Ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος διέθετε μεγάλες εκτάσεις στην Αττική και συγκεκριμένα στην περιοχή της Ελευσίνας, δίπλα στη θαλασσολίμνη που φέρει έκτοτε το όνομά του (Λίμνη Κουμουνδούρου).

Η προσωπογραφία του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου

Την πολιτική παράδοση της οικογένειας συνέχισαν οι δύο γιοι του Κωνσταντίνος και Σπυρίδων, που εξελέγησαν επανειλημμένα βουλευτές, ενώ διετέλεσαν και υπουργοί. 

Ο Χάρτης

Υποσημειώσεις:

(1) Τριχά Λ.  (2016) Χαρίλαος Τρικούπης, Ο πολιτικός του "τις πταίει" και του "Δυστυχώς επτωχευσαμεν".

(2) Δερτιλής, Γ.Β. (2005). Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920 (Α' Τόμος) (2η) έκδοση). Αθήνα: Εστία.

(3)Εθνικές Γαίες:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CE%B3%CE%B1%CE%AF%CE%B5%CF%82

(4) Πανταζόπουλος Ν. (1987)  Παραδοσιακοί αγροτικοί θεσμοί σε δοκιμασία. Η περίπτωση της Θεσσαλίας (Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο)

(5) Τριχά Λ.  (2016) Χαρίλαος Τρικούπης, Ο πολιτικός του "τις πταίει" και του "Δυστυχώς επτωχευσαμεν".