ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΕΝΝΑΔΙΟΣ , O Διδάσκαλος του Γένους

 

1784 - 1854

Τμήμα 4/584Α

Ο Γεώργιος Γεννάδιος ήταν όντως ένας ευεργέτης στη σύγχρονη Ελληνική ιστορία− όχι όπως ο Γεώργιος Αβέρωφ ή ο Μιχαήλ Τοσίτσας−  αλλά στον δικό του τομέα: στην ανάπτυξη της παιδείας και της εκπαίδευσης, στη μόρφωση των Ελλήνων. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε το όνομα Γεννάδιος από τη Βιβλιοθήκη Γεννάδειος και American School of Classical Studies. Είναι ένα κτίριο στολίδι  και ένας θησαυρός από παλιά βιβλία. Ο γιος του ο Ιωάννης ίδρυσε τη βιβλιοθήκη το 1926, τιμώντας έτσι την μεγάλη προσφορά του πατέρα του, Γεώργιου Γεννάδιου. 

 Το πορτραίτο του Γ. Γενναδίου στην Εθνική Πινακοθήκη

Η ζωή του

Ο Γεώργιος Γεννάδιος γεννήθηκε το 1784 στη Σηλυμβρία, της Ανατολικής Θράκης. Ωστόσο, η καταγωγή του ήταν από την Ήπειρο. Ο πατέρας του, ο οποίος ήταν ιερέας, πέθανε όταν ήταν μόλις τριών χρονών. Η μητέρα του Γεώργιου επέστρεψε στα Δολιανά του Ζαγορίου στην αγκαλιά των συγγενών της. Έτσι, ο Γεώργιος έμαθε τα πρώτα γράμματα στα Δολιανά. 

Ένα μικρό χωριό στην Ήπειρο. Πολλά χωριά της Ηπείρου ήταν ευκατάστατα κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου διότι είχαν μουλάρια και γαϊδούρια και έλεγχαν τις διαδρομές εμπορίου προς τα ανατολικά της Κωνσταντινούπολης και δυτικά προς την Ιταλία.    

Η οικογένεια έστειλε τον Γεώργιο να σπουδάσει στα Ιωάννινα όπου ο διαβόητος Αλή Πασάς ήταν άρχοντας της περιοχής. Ενώ ο Αλή Πασάς είχε δύσκολη και περίπλοκη σχέση με τους Έλληνες  ανεχόταν τα Ελληνικά σχολεία στην πόλη (1). Στη συνέχεια έστειλαν  τον Γεώργιο στο θείο του, ο οποίος ήταν ιερομόναχος και ηγούμενος σ' ένα μοναστήρι στο Βουκουρέστι. Εκεί, συνέχισε τις σπουδές του στην ονομαστή και ιστορική Αυθεντική Σχολή στο Βουκουρέστι με τον τότε Διευθυντή Λάμπρο Φωτιάδη. Η σχολή ήταν ανωτάτου επιπέδου για την εποχή της.  (Η σχολή λειτούργησε περίπου 140 χρόνια, από το 1679 μέχρι το 1821. Ο χαρακτηρισμός «Ηγεμονική» ή «Αυθεντική» οφείλεται στο ότι λειτουργούσε πάντοτε υπό την αιγίδα των ηγεμόνων της Βλαχίας, που μέχρι το 1715 ήταν Βογιάροι και από το 1716 ανέλαβαν οι Φαναριώτες. Πρώτος, το 1716 ανέλαβε ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος.)

Το 1809 πήγε στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας κοντά στον Wilhelm Ernst Weber για να σπουδάσει ιατρική αλλά άλλαξε γνώμη και σπούδασε φιλολογία.

Μια παρένθεση

Οι Οθωμανοί είχαν εγκαινιάσει το σύστημα των μιλλετίων προκειμένου να ελέγχουν τις θρησκευτικές μειονότητες. Στην περίπτωση των Ορθοδόξων Χριστιανών, o ηγέτης για τους Ορθοδόξους ήταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος είχε τα προνόμια που τον αναδείκνυαν σε ρουμ-μπασι, δηλαδή σε αρχηγό του μιλλέτ. Είχε στη δικαιοδοσία του, εκτός από τις εκκλησιαστικές, και κάποιες άλλες υποθέσεις αστικής φύσεως, όπως το γάμο, το διαζύγιο, τα κληρονομικά καθώς και την επιβολή κάποιων φόρων. Οι περισσότεροι ιστορικοί σήμερα θεωρούν ότι μέρος των βερατίων ήταν και η παιδεία του ρουμ μιλλέτ. 

Σύμφωνα με την ιστορικό Αφροδίτη Αθανασοπούλου, τα εκπαιδευτικά πράγματα των υπόδουλων Ελλήνων στην τουρκοκρατία διακρίνονται σε τρεις φάσεις: η πρώτη (16ος-17ος αι.) είναι η του θρησκευτικού ουμανισμού κατά την οποία κυριαρχεί η εκλαΐκευση της θεολογικής γνώσης, στην δεύτερη (18ος αι.) οι Φαναριώτες ελέγχουν και προωθούν την εκκοσμίκευση την παιδείας.  Υιοθέτησαν την πολιτική θεωρία του Διαφωτισμού και προώθησαν την ευνομούμενη πολιτεία (δεσποτεία) στις ηγεμονίες τους. Τέλος, στην τρίτη φάση με την άνοδο της ελληνικής εμπορικής-αστικής τάξης οι εκπαιδευτικές αντιλήψεις των φιλελεύθερων αστών ριζοσπαστικοποιούνται έχοντας ως προτάγματα την πολιτική χειραφέτηση και την εθνική παλιγγενεσία. Υποσημείωση:

Στα τέλη του 1660 συμμετείχαν στον Οθωμανικό κρατικό μηχανισμό περισσότεροι Έλληνες. Όπως οι θέσεις του Μεγάλου Δραγομάνου και του Δραγομάνου του Στόλου (διερμηνεία και διπλωματική διαμεσολάβηση). Άλλοι Έλληνες ασχολήθηκαν με το εμπόριο με μεγάλη επιτυχία. Δεν άργησε να  αναδυθεί μια εύπορη τάξη Φαναριωτών στο μεγάλο εμπορικό κέντρο της Κωνσταντινούπολης. Επίσης, οι Φαναριώτες κατείχαν σημαντικές θέσεις όπως του Ηγεμόνα και του Πρίγκιπα στη Μολδοβλαχία.

΄Οσο  λοιπόν αυξανόταν τα πλούτη των νέο-ελίτ τόσο επιθυμούσαν οι γιοι τους να αποκτήσουν ανώτερη μόρφωση. Και προς τούτο το σκοπό χρηματοδοτούσαν σχολικά κτίρια και εκπαιδευτικούς, βιβλία κ.λπ.

Επιπροσθέτως, οι εφοπλιστές του Αιγαίου άπλωσαν τα εμπορικά φτερά τους πέρα από την Οθωμανική σφαίρα και δικτυώθηκαν στη Ρωσία, Λιβόρνο, Λονδίνο και Βιέννη. Το Λονδίνο και η Βιέννη έγιναν το κέντρο εκδόσεων βιβλίων και περιοδικών στην Ελληνική γλώσσα. (2)  Η ελληνική εκπαίδευση θεωρείτο υπέρτερη της παραδοσιακής σλαβονικής   μόρφωσης, όχι μόνο γιατί τα Ελληνικά ήταν η πλέον διαδεδομένη γλώσσα του εμπορίου, αλλά και γιατί η ελληνική γλώσσα τους έδινε ευρεία πρόσβαση στην κλασική φιλοσοφία και λογοτεχνία - συνδεδεμένες με τα θεμέλια του δυτικού Διαφωτισμού. 

Το 1814-15 ο Γεννάδιος επέστρεψε στο Βουκουρέστι και εργάστηκε ως οικοδιδάσκαλος. Αργότερα προσλήφθηκε στην Αυθεντική Σχολή Βουκουρεστίου όπου Διευθυντής ήταν ο Νεόφυτος Δούκας. Στη συνέχεια ο Γεννάδιος ίδρυσε με τον φίλο του, Ιωάννη Μακρή, την δικιά τους Σχολή. 

Το 1817, αναχώρησε για ένα από τα σπουδαιότερα εμπορικά και πολιτιστικά κέντρα του Ελληνισμού, την Οδησσό, μετά από πρόσκληση της εκεί ελληνικής κοινότητας και του Υπουργού Εξωτερικών της Τσαρικής Ρωσίας, Ιωάννη Καποδίστρια. Αποστολή του ήταν η οργάνωση της Ελληνοεμπορικής σχολής. Η διασύνδεσή αυτή με τον Καποδίστρια θα καθόριζε τη μελλοντική πορεία του Γεννάδιου αλλά τότε δεν το ήξερε. Στην Οδησσό εξέδωσε την εξάτομη "Στοιχειώδη Εγκυκλοπαίδειαν των παιδικών μαθημάτων" που αποτέλεσε την πρώτη σειρά παιδικών βιβλίων.

Η Ελληνοεμπορική Σχολή στην Οδησσό

Ο Γεώργιος παρέμεινε στην Οδησσό τρία χρόνια και εργάστηκε σκληρά «τόσο διά την ευταξίαν των μαθητών των, όσο και διά την εισαγωγήν της στοιχειώδους και συστηματικής παιδείας».

Το 1820 ο Ηγεμόνας Αλέξανδρος Σούτσος της Μολδοβλαχίας κάλεσε τον Γεννάδιο να επιστρέψει στο Βουκουρέστι, για να προσφέρει τις γνώσεις και την εμπειρία του στην αναδιοργάνωση της Σχολής του Βουκουρεστίου. Μυημένος πλέον ο Γεννάδιος στην Φιλική Εταιρεία προετοίμασε τους μαθητές για τον αγώνα αποτίναξης του τουρκικού ζυγού.

Ανώτερη Εκπαίδευση

Καθώς οι οικογένειες των εμπόρων συνέχιζαν τις σπουδές τους μυήθηκαν  στις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Οι διάχυτες ιδέες ανέτρεψαν τις παλιές αντιλήψεις  και διαμορφώθηκε στους Έλληνες του εξωτερικού μια έντονη εθνική συνείδηση. Η επένδυση τεράστιων χρηματικών ποσών στην εκπαίδευση, συνιστά πράξη και επιλογή πολιτική, είχε επισημάνει ο Ακαδημαϊκός και νομικός Νεοκλής Σαρρής και ο ρυθμός αύξησης αυτής της μορφής των επενδύσεων συσχετίζεται με τον κοινωνικοοικονομικό μετασχηματισμό που διαφοροποιεί την ελληνική εθνική κοινότητα από την μουσουλμανική.

Ο Διδάσκαλος γίνεται επαναστάτης

Το 1821 αγωνίσθηκε μαζί με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη στις παραδουνάβιες ηγεμονίες.  Μετά την ήττα της Μάχης του Δραγατσανίου ο Γεννάδιος επέστρεψε στην Οδησσό κι από κει στη Λειψία και μετά στη Γερμανία προκειμένου να ολοκληρώσει  τις φιλοσοφικές και θεολογικές σπουδές. Το 1824 βρίσκεται στο Ναύπλιο και το 1826 παίρνει μέρος στην εκστρατεία της Καρύστου με αρχηγό τον Γάλλο φιλέλληνα Φαβιέρο.

Στο Ναύπλιο, μετά την πτώση του Μεσολογγίου, ο Γ. Γεννάδιος έβγαλε έναν εμπνευσμένο λόγο. Με το προσωπικό του παράδειγμα συνετέλεσε ώστε να συγκεντρωθούν χρήματα και να συγκροτηθεί μια στρατιωτική δύναμη που χρησιμοποίησε ο Γεώργιος Καραϊσκάκης για να αναζωπυρώσει τον απελευθερωτικό αγώνα.

Το Ναύπλιο το 1825

  

Η παιδεία στο νεοσύστατο κράτος

Κάτω από τη γραμμή που χάραξαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις μεταξύ Βόλου και του κόλπου της Πρέβεζας η εκπαίδευση δεν είχε  αναπτυχθεί όπως στα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Καποδίστριας και οι διορισμένοι εκπαιδευτικοί είχαν να  αντιμετωπίσουν ένα άγραφο πινάκιο. Έπρεπε να εργαστούν προκειμένου να πετύχουν τον στόχο τους:  την ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης των μαθητών. Χωρίς να αγνοηθεί η εκκλησία το νέο σύστημα εκπαίδευσης πλέον βρισκόταν υπό του νεοσύστατου Υπουργείου Παιδείας.

Ο Γεώργιος Γεννάδιος,  ο Ιωάννης Βενθύλος  και ο Γεώργιος Κώνστας  οργάνωσαν την παιδεία του Κεντρικού Σχολείου της Αίγινας, ή το Εϋνάρδειο Διδασκαλείο. (3) Ήταν το πρώτο ανώτερο εκπαιδευτικό ίδρυμα της ελεύθερης Ελλάδας με δασκάλους καταξιωμένους λόγιους της εποχής. Επικεφαλής ήταν ο Γεώργιος Γεννάδιος. Ο στόχος του ήταν «Να πλάσωμεν άλλην γενεάν ελεύθερων Ελλήνων Πολιτών». 

Το Κεντρικό Σχολείο. Το πρώτο νεοκλασικό του Νεοελληνικού κράτους, σε σχέδια των αρχιτεκτόνων  Σ. Κλεάνθη και E. Schaubert.

Από το 1835 μέχρι το θάνατό του υπηρέτησε ως Γυμνασιάρχης στο Α΄ Γυμνάσιο Αθηνών, εποπτεύοντας παράλληλα και το αντίστοιχο Ελληνικό σχολείο. Το 1836 συνηγόρησε στην ίδρυση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, στην οποία χρημάτισε αντιπρόεδρος. Δίδαξε επίσης στο Αρσάκειο, στη Ριζάρειο Σχολή και στο Πανεπιστήμιο. Το 1838 αναγορεύτηκε επίτιμος Διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Λειψίας, τίτλος που δόθηκε για πρώτη φορά σε Έλληνα. 

Το 1832 διορίστηκε Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης και έφερε τον τίτλο του Επιστάτου. Το 1836 μαζί με τον  Ιωάννη Κοκκώνη, (από την Κυνουρία Αρκαδίας, παιδαγωγός με μεγάλη εκπαιδευτική, διοικητική και οργανωτική εμπειρία), και τον ιερωμένο Μισαήλ Αποστολίδη (με παράλληλη θεολογική, συγγραφική και εκπαιδευτική δραστηριότητα) την ίδρυση της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Η ίδρυση ήρθε να καλύψει ένα μεγάλο κενό τού νεοσύστατου ελληνικού κράτους− την έλλειψη σχολείων θηλέων. Η πρόταση των τριών πρωτοπόρων συνάντησε τη θετική ανταπόκριση των επιφανέστερων ανδρών τής εποχής. Συνολικά εβδομήντα τρεις αγωνιστές τής Επανάστασης, επίσκοποι, πολιτικοί, υπουργικοί σύμβουλοι, δικαστικοί και λόγιοι ίδρυσαν την «εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικήν Εταιρείαν», τής οποίας η δράση επεκτάθηκε σε όλη την Ελλάδα.

Μεταξύ των μαθητών του Γενναδίου ήταν ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Ο ιστορικός που συνέδεσε ιστορικά στο βιβλίο του «Ἱστορία τοῦ Ἐλληνικοῦ Ἒθνους» την αρχαιότητα με τη νεότερη Ελλάδα μέσω του Βυζαντίου θέτοντας τις βάσεις για τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας  της νεοελληνικής κοινωνίας. Στα σχολεία εδιδάσκοντο  το μάθημά του έως το 1850 και βοήθησε στη δημιουργία της Ελληνικής ταυτότητας (7)

Ο Γεώργιος Γεννάδιος ήταν ένας από τους ιδρυτές της Αρχαιολογικής Εταιρείας των Αθηνών το 1837. Η διεύθυνση του Νομισματικού Μουσείου ανατέθηκε στον Γ. Γεννάδιο αφού παραιτήθηκε ο καθηγητής Πανεπιστημίου Λουδοβίκος Ρος.  Τέλος, διετέλεσε  πρώτος Διευθυντής στη Ριζάρειο Σχολή.

Ο Γεώργιος Γεννάδιος  πέθανε το 1854 από χολέρα. Τότε η Αθήνα και ο Πειραιάς βρισκόταν σε καραντίνα. Τα καταστήματα ήταν κλειστά και οι δρόμοι άδειοι. Υπολογίζεται ότι λόγω της πανδημίας πέθαναν περίπου 3.000 Αθηναίοι, δηλαδή το ένα δέκατο του πληθυσμού της πρωτεύουσας.

Ο Γεώργιος Γεννάδιος ήταν ενωτικός. Ως Διευθυντής του Βασιλικού Σχολείου  δέχτηκε τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον μεγάλο ήρωα της επανάστασης. Ο Κολοκοτρώνης απευθύνθηκε στους μαθητές στο λόφο της Πνύκας στις 8/10/1838 και υπογράμμισε την ιστορική συνέχεια του έθνους και τη σπουδαιότητας της μόρφωσης.  Ο Γεννάδιος ενθουσιάστηκε.

Η σύζυγός του  Γεώργιου Γενναδίου ήταν η Αρτέμιδα, μέλος της γνωστής και εύπορής οικογένειας Μπενιζέλου.

Το σπίτι του Μπενιζέλου σήμερα

Η Αρτέμιδα και ο Γεώργιος είχαν οκτώ παιδιά −τέσσερα αγόρια και τέσσερα κορίτσια και τα οκτώ απέκτησαν πολύ καλή μόρφωση. Η μία κόρη η Κλεονίκη έγινε μάλιστα γλύπτρια.

Η Κλεονίκη σε πορτραίτο του Ludwig Thiersh

Μια άλλη κόρη ήταν καλλιτέχνης. Ο γιος τους ο Παναγιώτης σπούδασε στην Αμερική και έγινε εκπαιδευτικός ενώ ο Αναστάσιο έγινε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο και συντάκτης ύλης της εφημερίδας Αθήνα Τέλος, ο Ιωάννης, ο οποίος έγινε ο πιο επώνυμος των παιδιών.

Ιωάννης Γεννάδιος (1814-1932)

Ο Ιωάννης γεννήθηκε το 1844 στην Αθήνα και ήταν διπλωμάτης, λόγιος και βιβλιόφιλος. Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της  ζωής του στην Αγγλία. Παντρεύτηκε Αγγλίδα και έχει θαφτεί εκεί. Κατά τη διάρκεια της ζωής του απέκτησε μια βιβλιοθήκη με περίπου 26,000 βιβλία.  

Ο Ιωάννης στην οικεία του

Το 1922 επέλεξε το American School of Classical Studies ως άξιο αποδέκτη της συλλογής των βιβλίων του.

Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη 1926

Η Γεννάδειος Βιβλιοθήκη είναι αφιερωμένο στον πατέρα του και εγκαινιάστηκε το 1926.  Ήταν το τελευταίο δημόσιο νεοκλασικό κτίριο που κτίστηκε στην Αθήνα. Υπάρχει μεγάλη ομοιότητα με το σχολείο της Αίγινας. Ο πατέρας του Ιωάννη, ο Γεώργιος δίδαξε εκεί ενώ η βιβλιοθήκη του Ιωάννη φιλοξενείται στην Αθήνα.  

«Γιος του Γεωργίου Γενναδίου, του Έλληνα πατριώτη». 

Ο Χάρτης

Υποσημειώσεις

(1)    Η Σχολή Επιφανίου Ηγουμένου  ιδρύθηκε το 1648 και ήταν από τις πιο ονομαστές σχολές των Ιωαννίων.   Ονομαζόταν Μικρή σε αντίθεση προς την Μεγάλη Σχολή του Εμμανουήλ Γκιούμα που ιδρύθηκε αργότερα. Μια άλλη, συνώνυμη σχολή υπήρχε και στην Αθήνα, της οποίας ιδρυτής ήταν επίσης ο Επιφάνιος. Η Μαρούτσιος Σχολή (1742 - 1749) είχε ιδρυθεί από τους Γιαννιώτες Σίμο και Λάμπρο Μαρούτση Σίμο και Λάμπρο Μαρούτση που είχαν εγκατασταθεί στην Βενετία και ασχολούνταν με το εμπόριο. Τέλος, η Καπλάνειος Σχολή ιδρύθηκε από την ευεργεσία του Γιαννιώτη Ζώη Καπλάνη,  στην θέση της Μαρουτσαίας Σχολής.Ο Καπλάνης, φτωχό παιδί από το Γραμμένο των Ιωαννίνων έγινε πλούσιος έμπορος στην Μόσχα και ίδρυσε την σχολή αυτή το 1797 δίνοντας εν ζωή το σεβαστό κληροδότημα των εκατό χιλιάδων ρουβλιών.

(2)  Ο Άνθιμος Γαζής εξέδωσε στη Βιέννη το περιοδικό Ερμής, Ο Λόγιος Ήταν το πιο αξιόλογο προεπαναστατικό έντυπο, όπου σχολίαζε ο ίδιος φιλολογικά γεγονότα και τη δημιουργία πνευματικών ευρωπαϊκών κινημάτων. Ο ίδιος είχε την επιμέλεια του περιοδικού έως το 1814. Το περιοδικό συνέχισε να κυκλοφορεί μέχρι το 1821. 

(3)  Ο Νεόφυτος Δούκας ήταν ιερέας και λόγιος. Με την δημιουργία του πρώτου Ελληνικού κράτους, ύστερα από πρόσκληση του Ι. Καποδίστρια, ήρθε στην Ελλάδα και ανέλαβε την διεύθυνση του Νεοσύστατου Ορφανοτροφείου της Αίγινας, στο οποίο και διορίστηκε σύμβουλος επί των εκκλησιαστικών υποθέσεων. Ηδη είχε στείλει περίπου 11.000 βιβλία από το Βουκουρέστι. Στην Αθήνα μαζί με τον Γ. Γεννάδιο συνέβαλε στην ίδρυση της Ριζαρείου Σχολής.

Πηγές:

From Ottoman colonial rule to nation statehood: Schooling and national identity in the early Greek school  του Θεόδωρου Ζέρβα, https://www.espaciotiempoyeducacion.com/ojs/index.php/ete/article/view/137/104 

https://etetradio.wordpress.com/2020/09/26/1838-10-08_kolokotronis-logos-pnyka_en/  Theodore’s Kolokotroni speech at Pnyka, Acropolis, 8 Oct. 1838