ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, Η Δωρική Ψυχή

1891-1949

Τρία πράγματα χαρακτηρίζουν έναν ηγέτη: Το θάρρος, η ενσυναίσθηση και η πνευματική περιέργεια. Το θάρρος είναι η πιο σημαντική αρετή διότι εγγυάται όλες τις άλλες.

Ο Δαμασκηνός έγινε Αντιβασιλέας σε μια ταραχώδη εποχή για τη χώρα μας. Αντιστάθηκε στους Ναζί στην προσπάθεια τους να μεταφέρουν τους Εβραίους της Αθήνας σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αποκατέστησε την ειρήνη στα εκκλησιαστικά πράγματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας στις ΗΠΑ όταν του ζητήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Και ως Μητροπολίτης Κορίνθου βοήθησε αποφασιστικά τους κατοίκους στο μεγάλο σεισμό της περιοχής.

Εκλέχτηκε για πρώτη φορά Αρχιεπίσκοπος Αθηνών το 1938 και μέσα σε ένα μήνα ακύρωσε το ΣτΕ την εκλογή του και επανήλθε στο θρόνο το 1941, την περίοδο της γερμανικής κατοχής και την ταραχώδη περίοδο που ακολούθησε μετά.  

Η ζωή του

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου, γεννήθηκε στην Δορβιτσιά της Ορεινής Ναυπακτίας 3 Μαρτίου 1891 από πολύ φτωχική οικογένεια. Ο θείος του Ηγούμενος της Ι. Μονής Κορώνης, Χριστόφορος Παπανδρέου τον βοήθησε στις σπουδές του. Ο Δαμασκηνός πήρε πτυχίο της Θεολογικής Σχολής καθώς και πτυχίο της Νομικής. Στη συνέχεια στρατολογήθηκε και πολέμησε στους Βαλκανικούς Πολέμους.

Το 1917 χειροτονήθηκε διάκονος από τον Μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος και του έδωσε το εκκλησιαστικό όνομα Δαμασκηνός και σχεδόν αμέσως χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος. Ο τότε Αρχιεπίσκοπος Μ. Μεταξάκης, αξιολόγησε τις δυνατότητές του και τον κάλεσε στην Αθήνα ως διευθυντή των γραφείων της Ι. Αρχιεπισκοπής και κατόπιν Ηγούμενο των Μονών Πεντέλης και Πετράκη.

Το 1918 του ανατέθηκε η μελέτη και η σύνταξη του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Όρους, ο οποίος θα όριζε τη σχέση της Μοναχικής Πολιτείας με το Ελληνικό κράτος. Με το Καταστατικό Χάρτη εξασφαλίστηκε η ελληνικότητα των Μονών έναντι των διεκδικήσεων άλλων ορθόδοξων κρατών (Σερβία, Βουλγαρία και Ρωσία).

Το 1922 η Ιερά Σύνοδος τον εκλέγει Μητροπολίτη Κορινθίας— μόλις 32 χρονών! 

Με τους σεισμόπληκτους στην Κόρινθο

Η τιμή του μεγαλείου είναι η ανάληψη της ευθύνης.

Τον Απρίλιο του 1928 ένας σεισμός στην Κόρινθο αφήνει την πόλη σε ερείπια. Ο Δαμασκηνός έδειξε τις ηγετικές του ικανότητες όταν έστησε σκηνές, διοργάνωσε συσσίτια, μοίρασε ρούχα κι όλα αυτά μέσα από ένα σιδηροδρομικό βαγόνι που έγινε το γραφείου του. Μερικούς μήνες αργότερα αποφάσισε να πάει στην Αμερική προκειμένου να συγκεντρώσει χρήματα για τους σεισμόπληκτους. Αργότερα, το 1941 θα γράψει ο Α. Σικελιανός «...έπειτα από τους σεισμούς της Κορινθίας...ελάχιστοι ασφαλώς μαντεύαμε έκτοτε από ποιά στρώματα πραγματικά εσωτερικού δυναμισμού εξεπήγαγε...»

Η πρωτοβουλία του Δαμασκηνού επαινέθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και τον διόρισε έξαρχο (Πρεσβευτή) με την εντολή να επιδιώξει την αποκατάσταση της ειρήνης στα εκκλησιαστικά πράγματα των Ελλήνων Ορθοδόξων των ΗΠΑ. Ένα μέρος του απόδημου Ελληνισμού της Αμερικής και ιερείς εναντιώθηκαν στην εκστρατεία του Δαμασκηνού επειδή στην Ελλάδα πρωθυπουργός ήταν ο Βενιζέλος και εκείνοι υποστήριζαν τον Βασιλιά.

Εκλογές για την Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Τότε προκειμένου να εκλεγεί ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών έπρεπε να εξασφαλίσει την απόλυτη ή σχετική πλειοψηφία της Ιεραρχίας. Στις τρεις ψηφοφορίες ο Δαμασκηνός συγκέντρωσε 31 ψήφους ενώ ο Χρύσανθος (προσωπική επιλογή του Μεταξά) συγκέντρωσε 30 ψήφους με αποτέλεσμα να εκλεγεί ο Δαμασκηνός Αρχιεπίσκοπος. Πλην όμως η νίκη του Δαμασκηνού, γνωστού για τα δημοκρατικά του φρονήματα θεωρήθηκε νίκη των δημοκρατικών δυνάμεων κατά της δικτατορίας του Μεταξά. Μάλιστα ο Μεταξάς θεώρησε την εκλογή του Δαμασκηνού ως προσωπική υπονόμευση από τον τότε Υπουργό Παιδείας Γεωργακόπουλο τον οποίο παραίτησε από την Κυβέρνησή του.

Η ακύρωση της εκλογής του Δαμασκηνού έγινε με την 936/1938 απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας (1) κατόπιν προσφυγής των τριών Μητροπολιτών Φθιώτιδας, Σάμου και Μυτιλήνης με την κατηγορία ότι συμμετείχε στην εκλογική διαδικασία ο υπόδικος Μητροπολίτης Δρυϊνουπόλεως επηρεάζοντας έτσι το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας. (1.Το Συμβούλιον της Επικρατείας με ψήφους 8 εναντίον 7 ακύρωσε την εκλογή του Δαμασκηνού.)

Η εκλογή του Χρύσανθου έγινε με νέο νόμο σύμφωνα με το οποίο η ολιγομελής Διαρκής Ιερά Σύνοδος θα πρόκρινε πλέον τρεις υποψηφίους και ένας εκ των τριών θα επιλέγεται από τον Βασιλιά. Και ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄ όρισε τον Χρύσανθο. Ο Δαμασκηνός στις 29 Νοεμβρίου 1938, με επιστολή του στον Μεταξά, κατάγγειλε την παρέμβαση της Πολιτείας, αρνήθηκε να αναγνωρίσει την εκλογή του Χρυσάνθου και δεν δέχθηκε να επανέλθει στην έδρα της Κορίνθου, χαρακτηρίζοντας τον Χρύσανθο «μοιχεπιβάτη» του αρχιεπισκοπικού θρόνου και υπέγραφε όλα του τα έγγραφα ως Αρχιεπίσκοπος Αθηνών. Μήνες αργότερα τέθηκε σε περιορισμό με αστυνομική φρουρά στο μοναστήρι της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα.

Η θρησκεία στα χρόνια του Μεταξά

Σημαντικό να σημειωθεί ότι στα χρόνια του Μεταξά η θρησκεία μετατράπηκε σε επίσημη πολιτική ιδεολογία του δικτατορικού καθεστώτος χρησιμοποιώντας το θρησκευτικό λόγο να εξαγιάσει τις επιλογές του. Σε αντάλλαγμα αυτής της πολιτικής λειτουργίας η Εκκλησία κέρδισε ένα τυπικά κυριαρχικό ρόλο στο χώρο της νεοελληνικής θρησκευτικότητας».

Τα γεγονότα του 1940-1941

Το 1940 οι Ιταλοί εισέβαλαν στην Ελλάδα, ο Ι. Μεταξάς πεθαίνει στις 29 Ιανουαρίου το 1941 και ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄ ορίζει τον ο Αλ. Κορυζή πρωθυπουργό. Στις 6 Απριλίου εισβάλουν στην Ελλάδα οι Γερμανοί και στις 18 Απριλίου ο Κορυζής συναντά τον Βασιλιά —ώρες αργότερα ωστόσο αυτοπυροβολήθηκε και ορίσθηκε πρωθυπουργός ο Γ. Τσολάκογλου. 

Ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος αρνείται (2) να ορκίσει την κυβέρνηση και με αφορμή τον τρόπο εκλογής του συγκαλείται στις 2 Ιουλίου του 1941 η Μείζων Σύνοδος από 23 αρχιερείς, που ακυρώνει τις πράξεις της Αριστίνδην Συνόδου και επαναφέρουν τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Στις 5 Ιουλίου εκδίδεται απόφαση της κυβέρνησης που αναγνωρίζει την εκλογή του. 

Ο Δαμασκηνός πίστευε ότι στη θέση αυτή θα βοηθούσε τη Χώρα του παρά ότι θα στιγματιζόταν – αυτό που φοβήθηκε ο Χρύσανθος.

Παρ ότι η ενθρόνιση του Δαμασκηνού είχε την σφραγίδα των Γερμανών, στην κηδεία του Κωστή Παλαμά τον Φεβρουάριο του 1943 είπε, «...Πενθεί η Ελλάς το μεγάλο της τέκνο. Μέσα στα δάκρυα και τους στεναγμούς της ξενικής κατοχής αποχαιρετά τον Κωστή Παλαμά, τον μεγάλο της ποιητή, που την έψαλλε στους στίχους του με λόγια προφητικά, δυνατά, αληθινά, λόγια που συγκλονίζουν βαθειά την ψυχή και μεταρσιώνουν και καλύπτουν την ιστορία αιώνων μακρών...».

Επανειλημμένα διαμαρτυρήθηκε στους Γερμανούς ανώτερους διοικητές για τη συνεχιζόμενη πρακτική της δολοφονίας Εβραίων μέχρι που πήρε την υπόθεση στα χέρια του. Έτσι, ο Δαμασκηνός εξέδιδε βεβαιώσεις Βαπτίσεων, ο Α. Έβερτ, επικεφαλής της Αστυνομίας, εξέδιδε πλαστές ταυτότητες με Χριστιανικά ονόματα ενώ ο Πάνος Χαλδέζος, ο Ληξίαρχος Αθηνών εξέδιδε πλαστές ληξιαρχικές πράξεις. Με αυτό τον τρόπο σώθηκαν περίπου 560 Εβραίοι.

Η πλαστή Ελληνική ταυτότητα του Ασίρ Δαυϊδ.

Από το Εβραϊκό Μουσείο Αθηνών (3)

Συναντήθηκε με τον Άλτενμπουργκ (πληρεξούσιο του Γ' Ράϊχ για την Ελλάδα) προς τον οποίο εξέφρασε τη δυσφορία του Ελληνικού λαού για τους διωγμούς σε βάρος των Ελλήνων Εβραίων. Ο Δαμασκηνός δεν έμεινε όμως στην προφορική έκκληση του προς τον Άλτενμπουργκ και κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τους εκπροσώπους των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων, όπως επίσης και των Επιστημονικών και Επαγγελματικών Οργανώσεων και όλοι μαζί αποφάσισαν να απευθύνουν υπό την σκέπη της Εκκλησίας δύο υπομνήματα, (έναν στον τότε πρωθυπουργό Λογοθετόπουλο και ένα στους Γερμανούς) τα οποία έμειναν ιστορικά.

Η από 23/3/1943 επιστολή του προς το αρχηγείο των Γερμανικών δυνάμεων κατοχής:

«’Η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία και ο ακαδημαϊκός κόσμος του Ελληνικού Λαού, διαμαρτύρεται κατά της δίωξης των Εβραίων. Ο ελληνικός λαός, είναι βαθιά λυπημένος όταν έμαθε πως οι γερμανικές αρχές Κατοχής, έχουν ήδη θέσει σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα σταδιακής απέλασης των Ελλήνων της εβραϊκής κοινότητας και ότι οι πρώτες ομάδες των εκτοπισμένων, βρίσκονται ήδη καθ’ οδόν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πολωνίας. Σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής, όλοι οι Έλληνες πολίτες, χωρίς διακρίσεις, φυλής ή θρησκείας, θα έπρεπε να τυγχάνουν ίσης μεταχείρισης από τις κατοχικές αρχές. Οι Έλληνες Εβραίοι έχουν αποδείξει την αξία τους. Έχουν συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας, είναι νομοταγείς πολίτες και κατανοούν πλήρως τα καθήκοντά τους, ως Έλληνες. Έχουν κάνει θυσίες για την Ελλάδα και ήταν πάντα στην πρώτη γραμμή της πάλης του ελληνικού έθνους, για την υπεράσπιση των αναφαίρετων ιστορικών δικαιωμάτων του.
Στην εθνική μας συνείδηση, όλα τα παιδιά της Μητέρας Ελλάδας αποτελούν μια αναπόσπαστη ενότητα: είναι ισότιμα μέλη του εθνικού σώματος, ανεξαρτήτως θρησκείας. Η αγία Ορθόδοξη θρησκεία μας δεν αναγνωρίζει ανώτερη ή κατώτερη ποιότητα με βάση τη φυλή ή τη θρησκεία και η θρησκεία μας αναφέρει πως: «Δεν υπάρχει ούτε Εβραίος, ούτε Έλληνας» και συνεπώς καταδικάζει κάθε απόπειρα διακρίσεων ή δημιουργίας φυλετικών ή θρησκευτικών διαφορών. Είναι κοινή η μοίρα μας τόσο στις μέρες της δόξας όσο και σε περιόδους εθνικής ατυχίας και είναι άρρηκτοι οι δεσμοί μεταξύ όλων των Ελλήνων πολιτών, χωρίς εξαίρεση, ανεξάρτητα από τη φυλή. Σήμερα, ανησυχούμε βαθύτατα για την τύχη των 60.000 συμπολιτών μας, οι οποίοι είναι Εβραίοι. Έχουμε ζήσει μαζί και οι δύο την δουλεία και την ελευθερία και εκτιμούμε τα συναισθήματά τους, την αδελφική τους στάση, την οικονομική τους προσφορά και το πιο σημαντικό, τον πατριωτισμό τους.»

Για τη δράση του αυτή και τη συμβολή του στη διάσωση εκατοντάδων Ελλήνων Εβραίων τιμήθηκε από το ίδρυμα Γιαντ Βασσέμ με τον τίτλο του Δίκαιου των Εθνών. (4) Επίσης ο Μητροπολίτης της Ζακύνθου Χρυσόστομος και ο Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρέρ κράτησαν αντίστοιχη στάση απέναντι στους Γερμανούς.

Όταν ο Άλτενμπουργκ τον απείλησε με τουφεκισμό, «Οι Ιεράρχες της Ελλάδος, στρατηγέ, δεν τουφεκίζονται, απαγχονίζονται. Σας παρακαλώ να σεβασθήτε αυτήν την παράδοσιν».

Το 1943 η κυβέρνηση της Αγγλίας και της Ελλάδας η οποία βρισκόταν σε εξορία στην Αίγυπτο προετοιμαζόταν για την ημέρα που θα υποχωρούσαν οι Γερμανοί.

Όταν οι Γερμανοί υποχώρησαν τελικά το 1944, το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ζητούσε διαβεβαιώσεις ότι θα συμμετέχουν στην μεταπολεμική κυβέρνηση. Από την άλλη μεριά οι Άγγλοι και το μεγαλύτερο μέρος του πολιτικού κόσμου ήταν πεπεισμένοι ότι το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ήθελε να δημιουργήσει ένα κομμουνιστικό καθεστώς στην Ελλάδα.

Το 1943 όταν αντιτάχθηκε ο Δαμασκηνός στην απόφαση της Γερμανίας να κάνει πολιτική επιστράτευση Ελλήνων με σκοπό να εργαστούν στη Γερμανία και επισκέφθηκε τον Γερμανό πληρεξούσιο από τον οποίο ζήτησε να ανακληθεί η απόφαση λέγοντας: «…εγώ ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, θα πώ να σημάνουν τα σήμαντρα της πανελληνίου εξεγέρσεως και μαζί με τις γενικές απεργίες, θα φέρω με όλους τους πολιτικώς στρατευσίμους ένοπλα τα βήματά μου προς τα ελεύθερα ελληνικά βουνά».

Οι Γερμανοί και οι Ιταλοί ζητούσαν ανταλλάγματα, μεταξύ των οποίων ήταν η αποκήρυξη της αντίστασης ή του κομμουνισμού. Ο Δαμασκηνός αρνήθηκε λέγοντας «αυτούς που θέλουν την ελευθερία του τόπου τους δεν τους ξεχωρίζω σε καλούς και κακούς. Προσεύχομαι για όλους».

Η πολυπόθητη απελευθέρωση βρίσκει τη χώρα σε άθλια κατάσταση και επαπειλούμενη από εμφύλια σύρραξη. Ο Βασιλιάς είχε πιεσθεί ώστε να δεσμευτεί να μην επιστρέψει στη χώρα πριν ο λαός αποφασίσει ρητά για τη μορφή του πολιτεύματος που επιθυμούσε. Παρά τις αντιρρήσεις του, ο Γεώργιος δέχτηκε τελικά με παρότρυνση και των Βρετανών να παραχωρήσει την αντιβασιλεία στον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό η οποία εμφανίζεται ως η πλέον ενδεδειγμένη λόγω της λαϊκής αποδοχής του για τη στάση του στη διάρκεια της Κατοχής.

Εν μέσω των Δεκεμβριανών ορκίζεται ο Δαμασκηνός ο οποίος προσπαθεί να ισορροπήσει πάνω σε αντίπαλες δυνάμεις, που μάχονται για την επικράτησή τους. Ο Τσώρτσιλ εμπιστεύεται τον Δαμασκηνό και επισκεπτόμενος την Αθήνα τα Χριστούγεννα του 1944 συνεργάζεται μαζί του.

Με τον Τσώρτσιλ

Στις 10 Ιανουαρίου αντιπρόσωποι του ΕΑΜ/ ΕΛΑΣ είχαν έρθει σε επαφή με τον στρατηγό Σκόμπυ για την σύναψη ανακωχής, η οποία υπογράφηκε στις 15 Ιανουαρίου 1945. Όμως δεν περιελάμβανε όρο για την άμεση απελευθέρωση των ομήρων. Τόσο ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός όσο και ο Νικόλαος Πλαστήρας, διαμαρτυρήθηκαν έντονα στον στρατηγό Σκόμπυ, χωρίς όμως να εισακουστούν. 

Εξώφυλλο του Περιοδικού Time, 1η Οκτωβρίου 1945

Στις 15 Μαΐου 1945 ο Δαμασκηνός φτάνει στη Ρόδο με το καταδρομικό "Αβέρωφ" ως ο πρώτος Έλληνας αρχηγός που επισκέπτεται τα ελεύθερα Δωδεκάνησα. Την ίδια χρονιά ο Δαμασκηνός, μαζί με το διευθυντή του Πολιτικού του Γραφείου, διπλωμάτη και ποιητή, Γιώργο Σεφέρη μεταβαίνει στο Λονδίνο για συνομιλίες με τη νέα βρετανική κυβέρνηση του Κ. ΄Ατλη. Εκεί καταθέτει επίσημο αίτημα για την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Συναντήθηκε και με τον Βασιλιά Γεώργιο, στον οποίο προτείνει την αναβολή του δημοψηφίσματος, κάτι που επιθυμούν και οι Βρετανοί συνομιλητές του. Οι ήδη ψυχρές και καχύποπτες σχέσεις Βασιλέως και Αντιβασιλέως επιδεινώνονται. Ο Δαμασκηνός αναλαμβάνει χρέη Πρωθυπουργού από τις 17 Οκτωβρίου έως την 1 Νοεμβρίου 1945. 

Ορκωμοσία Δαμασκηνού 

Οι κυβερνήσεις στην Ελλάδα καταρρέουν η μία μετά την άλλη ενώ ο Δαμασκηνός απογοητευμένος υποβάλει την πρώτη παραίτησή του στις 22 Νοεμβρίου 1945. Ο πολιτικός κόσμος προσπαθεί να το μεταπείσει και τελικά παραμένει στη θέση του. Τέλη Μαρτίου του 1946 πραγματοποιούνται βουλευτικές εκλογές χωρίς τη συμμετοχή του ΚΚΕ γεγονός που οξύνει ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Η δεύτερη παραίτηση του Δαμασκηνού υποβάλλεται στις 4 Απριλίου 1946 και αποστέλλεται στο Λονδίνο προς το Γεώργιο από τη νέα κυβέρνηση με την παράκληση να μη γίνει δεκτή. 

Το δημοψήφισμα για το πολιτειακό πραγματοποιείται την 1η Σεπτεμβρίου 1946 και επαναφέρει τη Μοναρχία για να καταργηθεί με δημοψήφισμα 8 Δεκεμβρίου 1974.

Ο Δαμασκηνός παραιτείται από Αντιβασιλέας για τρίτη φορά οριστικά πλέον στις 28 Σεπτεμβρίου 1946 και αποσύρεται στα εκκλησιαστικά του καθήκοντα. 

Στις 21 Μαΐου το 1949 η εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ έγραψε, «Αν όμως ο Δαμασκηνός δεν κατόρθωσε να λύσει όλα τα προβλήματα, που του έθεσεν η ιστορία, ενσάρκωσε τουλάχιστον έναν ανθρώπινο τύπο εις το οποίον υπήρχε απόλυτος αρμονία—κλασσικής μορφής— μεταξύ ύλης και εϊδούς·  μεταξύ μορφής και περιεχομένου· μεταξύ σώματος και ψυχής ... Δεν ήταν απόκοσμος, προήρχετο από τον λαόν και δεν λησμόνησε ποτέ την προέλευσιν του. Ενσάρκωνε την λεβεντιάν, τη θυμοσοφίαν και το λιτόν αλλά βαθύ πατριωτισμό της Ελληνικής φυλής».

Ένα εντυπωσιακό γλυπτό στο προαύλιο του Μητροπολιτικού Ναού Αθηνών.

 Ανέγερση 1991 επί Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ

Γλύπτης: Φάνης Σακελλαρίου

Υποσημειώσεις

1. Το Συμβούλιον της Επικρατείας με ψήφους 8 εναντίον 7 ακύρωσε την εκλογή του Δαμασκηνού.

2. Ο αρχιμανδρίτης Νικόλαος Παπαδόπουλος, ιερέας της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου Καρύτση όρκισε τον Γ. Τσολάκογλου
3. Στο Εβραϊκό Μουσείο Αθηνών υπάρχει η έκθεση με τίτλο: Οι Καλοί Ποιμένες

4. Επίσης ο Μητροπολίτης της Ζακύνθου Χρυσόστομος και ο Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρέρ κράτησαν αντίστοιχη στάση απέναντι στους Γερμανούς.

5. Δίκαιου των Εθνών: https://www.yadvashem.org/yv/pdf-drupal/greece.pdf

Πηγές:

Άγγελος Σικελιανός, Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, Ο Δωριέας Πρωθιεράρχης μας (Άρθρο που γράφτηκε το 1941)

http://www.ecclesia.gr/greek/archbishop/christodoulos.asp?id=590&what_main=1&what_sub=4&lang=gr&archbishop_heading=%C5%EB%EB%E7%ED%E9%F3%EC%FC%F2

http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/15577#page/400/mode/2up, Διατριβή του Καραμούζη, Πολύκαρπος (2004, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών), Κράτος, εκκλησία και εθνική ιδεολογία στη νεώτερη Ελλάδα: κλήρος, θεολόγοι και θρησκευτικές οργανώσεις στο μεσοπόλεμο

https://www.archaiologia.gr/blog/photo/61244-2/

Η Ελληνική παροικία στην Αίγυπτο και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος του Α. Κιτρόεφ: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/mnimon/article/viewFile/7911/7659.pdf