Το Εβραϊκό Τμήμα στο Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών

Κείμενο της Φίλιας Ξυλά Παττακού

και του Αλέξη Μενεξιάδη

Το Α΄ Νεκροταφείο εκτός από το Ορθόδοξο τμήμα που καταλαμβάνει και το μεγαλύτερο μέρος του κοιμητηρίου, περιλαμβάνει και το  Προτεσταντικό τμήμα, το Στρατιωτικό τμήμα και το Εβραϊκό τμήμα.

Το Εβραϊκό τμήμα καταλαμβάνει περίπου δύο στρέμματα, είναι προστατευόμενος χώρος και λειτουργεί ως τόπος προσκυνήματος. 

Είχα την τύχη γνωρίζοντας τον Αλέξιο Μενεξιάδη στο χώρο δουλειάς μου, στο Ειδικό Ληξιαρχείο  ο οποίος διενήργησε έρευνα για τον εντοπισμό και τη  καταγραφή των  ονομάτων Ελλήνων Εβραίων που θανατώθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά την κατοχή. 

Ο Α. Μενεξιάδης μου έδωσε την δυνατότητα να επισκεφτώ τον χώρο, παρουσία του  Ραβίνου Γκαμπριέλ Νεγρίν, την Seçil Öznur Yakan, την ιστορικό Ελένη Κούκη, και την επιγραφολόγο Αναστασία Λουδάρου.

Μια ιστορική αναφορά για τους πρώτους Εβραίους  στην Αθήνα

Έως το 1890 οι Εβραίοι οργανώθηκαν σε κοινότητα στην Αθήνα. Ένας σημαντικός αριθμός ήρθαν στην Ελλάδα με τα στρατεύματα του Όθωνα καθώς και Ρωμανιώτες και Σεφαραδίτες οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από την Ισπανία και την Πορτογαλία ενώ άλλοι ήρθαν από την Κρήτη, τη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα και τη Χαλκίδα.

Από το 1884-1910 επεκτάθηκε το Εβραϊκό  τμήμα  επί δημαρχίας Δ. Σούτσου και επί Δημαρχίας  Σ. Μερκούρη. Στη συνέχεια επεκτάθηκε το 1916 και το 1920  χάρη στις δωρεές του Αβραάμ Κωνσταντίνη και του Αναστάσιου Παππού.

Εκεί είναι τα παλιά ονόματα επί εποχής Όθωνα ο Ρότσιλντ και ο Εσκενάζη και το  γνωστό όνομα Γιουσουρούμ (που πήρε το όνομα η περιοχή κάτω από το Μοναστηράκι). Επίσης υπάρχει ο τάφος του ποιητή και λόγιου διανοούμενου, μέλος του τότε εργατικού κινήματος,  Γιωσέφ Ελιγιά (ή Ιωσήφ Καπούλια) από τα Ιωάννινα ο οποίος μεταφέρθηκε εσπευσμένα το 1931  λόγω κοιλιακού τύφου και πέθανε  και τάφηκε στην Αθήνα.

Ο ποιητής Γιωσέφ Ελιγιάς

Τα περισσότερα μνημεία τους έχουν το Άστρο του Δαβίδ και τα ονόματα είναι χαραγμένα με την εβραϊκή γραφή και σε αρκετά μνημεία έχουν χαραχτεί επιτάφια κείμενα.

                                                 

Το επιτάφιο κείμενο στα Ελληνικά και στα εβραϊκά:  "Ιδού το τέλος / Φοβού τον Θεόν και / φυλλατέτας εντολάς /αυτού επειδή τούτο είναι το παν του/ανθρώπου".

Υπάρχουν ωστόσο και μνημεία με ανθεμωτές επιτύμβιες στήλες ή μικρά ναϊσκόμορφα μνημεία με αετωματική απόληξη τα οποία φανερώνουν την ένταξή τους στην Αθηναϊκή κοινωνία.(2)

Γλύπτης:Νικόλαος Γεωργαντής 

Σήμερα το Εβραϊκό νεκροταφείο λειτουργεί ως τόπος προσκυνήματος και δέχεται ελάχιστες νέες ταφές. Μια εξαίρεση ήταν του Μίνωα Μάτσα,  ιδρυτή της δισκογραφικής εταιρείας Minos EMI. Στον τάφο τα δύο σύμβολα: το  εξάκτινο άστρο του Δαβίδ και και η Μενορά.  

«Ακουσέ με. Τα άγια των αγίων είναι η Τράπεζα πάνω στην οποία ακουμπάμε τους άρτους, τους καρπούς της γης που μας τρέφουν, και τα σκεύη όπου καίει το θυμίαμα κι ανεβαίνει ο καπνός του ως τον Θεό και οι πλάκες με τις Εντολές, με τις οποίες μας μίλησε ο Θεός. Το πιο χειροπιαστό, το πιο ορατό, όμως, απ΄όλα αυτά τα σκεύη είναι ένα καντηλέρι, μια λυχνία, της οποίας το φως αιώνιο πλημμυρίζει το Ιερό, το Άδυτο του Ναού. Διότι ο Θεός αγαπά το φως που δημιούργησε. Και αυτό το καντηλέρι το έφτιαξε η ευγνωμοσύνη μας για το φως που Εκείνος χάρισε στα μάτια μας και στο πνεύμα μας. Είναι από καθαρό χρυσάφι, δουλεμένο με τέχνη. Εφτά θέσεις για εφτά κεριά έχει, στολισμένες με σκαλιστά άνθη και στεφάνια. Όταν ανάβουν τα εφτά κεριά, αναβλύζει το φως από εφτά λουλούδια και βλέποντάς το οι καρδιές μας εξαγνίζονται. Κάθε φορά που ανάβει αυτό το φως, την ημέρα του Σαββάτου, η καρδιά μας γίνεται εκκλησία κι ανοίγει για να μπει μέσα της ο Θεός. Δεν υπάρχει τίποτα, λοιπόν, στη γη, που να΄ναι για μας σύμβολο πιο πολύτιμο σ΄αυτό το καντηλέρι. Και όπου ζει Εβραίος και πιστεύει στο Θεό, σε κάθε σπίτι σ΄ όποια γωνιά της γης κι αν βρίσκεται, μια τέτοια εφτάφωτη λυχνία υψώνει τα εφτά της χέρια και προσεύχεται.» 

Απόσπασμα από το βιβλίο του Στέφαν Τσβάιχ  «ΜΕΝΟΡΑ». Εκδόσεις Αγρά. Μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου.

Στο Θησείο

Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο ο Δαμασκηνός επανειλημμένα διαμαρτυρήθηκε στους Γερμανούς για τη συνεχιζόμενη πρακτική της δολοφονίας των Εβραίων μέχρι που πήρε την υπόθεση στα χέρια του. Έτσι, ο Δαμασκηνός εξέδιδε βεβαιώσεις Βαπτίσεων, ο Α. Έβερτ, επικεφαλής της Αστυνομίας, εξέδιδε πλαστές ταυτότητες με Χριστιανικά ονόματα ενώ ο Πάνος Χαλδέζος, ο Ληξίαρχος Αθηνών εξέδιδε πλαστές ληξιαρχικές πράξεις (Διαβάσετε για τη ζωή της Μαρίας Ρεζάν). Με αυτό τον τρόπο σώθηκαν περίπου 560 Εβραίοι. Επιπλέον,  ο Δαμασκηνός συναντήθηκε με τον Άλτενμπουργκ προς τον οποίο εξέφρασε τη δυσφορία του Ελληνικού λαού για τους διωγμούς σε βάρος των Ελλήνων Εβραίων. Ο Δαμασκηνός δεν έμεινε όμως στην προφορική έκκληση του και κάλεσε στην Αρχιεπισκοπή τους εκπροσώπους των Ανωτάτων Πνευματικών Ιδρυμάτων, όπως επίσης και των Επιστημονικών και Επαγγελματικών Οργανώσεων και όλοι μαζί αποφάσισαν να απευθύνουν υπό την σκέπη της Εκκλησίας δύο υπομνήματα, (έναν στον τότε πρωθυπουργό και ένα στους Γερμανούς) τα οποία όχι έμειναν ιστορικά.

Η 27η  Ιανουαρίου έχει οριστεί ως Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος. Στην Αθήνα η εκδήλωση γίνεται στο προαύλιο της Συναγωγής Αθηνών (Μελιδώνη 5) όπου έχει στηθεί το γλυπτό της Ημέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος το οποίο λειτουργεί ως μνημείο και ταυτόχρονα ως μνήμα για να συνεισφέρει στην αιώνια ανάπαυση αυτών που δεν αξιώθηκαν να έχουν δικό τους τάφο. 

Το γλυπτό της Μαγκανιά είναι λιτό, πρωτότυπο, διαδραστικό και γεμάτο συμβολισμούς και μηνύματα. Το έργο αποτελείται από επτά μαρμάρινα κομμάτια, τα έξι τριγωνικά και το μεγαλύτερο κεντρικό σε σχήμα εξαγώνου.

Κείμενο του Νομπελίστα Ελί Βιζέλ Μάιος 2010

Φωτογραφία από το βιβλίο "Το Α΄ Κοιμητήριο της Αθήνας, Οδηγός των μνημείων και της Ιστορίας του" της Μάρως Καρδαμίτση-Αδάμη και της Μαρίας Δανιήλ.

Υποσημείωση:
 Η εκταφή είναι η χειρότερη βεβήλωση που μπορεί να γίνει, εφ' όσον τα σώματα πρέπει να παραμένουν εν τάφω προσδοκώντας την έλευση του Μεσσία. Εξ' ου και καταστροφή του Νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης το 1943-'44 υπήρξε βαρύτατο πλήγμα για την εκεί Κοινότητα.
 Πηγές:

(1) Το Α΄  Κοιμητήριο της Αθήνας —Οδηγός των μνημείων και της ιστορίας του της Μάρως Καρδαμίτση- Αδάμη και Μαρία Δανιήλ
(2) Άρθρο της Μαρίας Δανιήλ,  "Η εξέλιξη του Α΄ Κοιμητηρίου της Αθήνας μέχρι τα χρόνια του Μεσοπολέμου".