ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ

1878 - 1920

Τμήμα 5 /270

Οι γυναίκες έλιωναν για μια ματιά του. Τα είχε όλα— γόης, χαρισματικός, γιος πρωθυπουργού, πολύγλωσσος και διπλωμάτης. Μετέπειτα στοχαστής, λογοτέχνης, δημοτικιστής, τρομοκράτης και ένθερμος εθνικιστής. Στα 21 χρόνια συμμετείχε ήδη σε τέσσερις πολέμους, έναν ακήρυχτο και σε έναν εθνικό διχασμό. Η Πηνελόπη Δέλτα, (κόρη του επιχειρηματία Εμ. Μπενάκη) και η Μαρίκα Κοτοπούλη και οι δύο γυναίκες είδωλα έως και σήμερα, ήταν δύο από τους μεγάλους έρωτες της ζωής του. Ωστόσο, ο ρόλος που έπαιξε στον Μακεδονικό Αγώνα—μα περισσότερο η δολοφονία του τον έκανε θρύλο.

Η ιστορία του Δραγούμη δίνει την ευκαιρία να επιχειρήσουμε να πιάσουμε την άκρη του νήματος πίσω από την εδαφική επέκταση της Ελλάδας και να καταλάβουμε το ιστορικό του Μακεδονικού ζητήματος μέσα από την οπτική ενός ανθρώπου ο οποίος συμμετείχε στον αγώνα.

Της Μεγάλης ταύτης ιδέας

Ήταν στην Εθνοσυνέλευση του 1844 που ο Κωλέττης, είπε απευθυνόμενος στους παλαιοελλαδίτες ότι εμείς δεν πολεμήσαμε για την Πελοπόννησο και τη Ρούμελη αλλά για όλους τους Έλληνες. Της μεγάλης ταύτης ιδέας είμαστε όλοι συμπαραστάτες. Και από τότε η πολιτική τοποθέτηση του Κωλέττη ονομάστηκε η  Μεγάλη Ιδέα. 

Δεν άργησε να εκδηλωθούν οι δύο τάσεις στη μικρή νεοσύστατη χώρα: Οι Αλυτρωτιστές και οι Συντηρητικοί. Λόγω καταγωγής  ο Δραγούμης ήταν υπερασπιστής της Μεγάλης Ιδέας.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις

Τον 19ον αιώνα οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία είχαν τα μάτια τους στην παραπαίουσα Οθωμανική αυτοκρατορία και ήθελαν ο κάθε ένας για τον εαυτό τους να εξασφαλίσουν τους δικούς τους γεωπολιτικούς σκοπούς στα Βαλκάνια. Μόνο που οι σκοποί των Ευρωπαίων συνεχώς άλλαζαν.

Ο άσσος στο μανίκι των Ελλήνων, της Μεγάλης Ιδέας εν αντιθέσει με τους αλυτρωτιστές στα Βαλκάνια κράτη, ήταν ότι oι Ευρωπαίοι αναγνώριζαν το χρέος τους στην αρχαία Ελλάδα. Εξίσου σημαντικό  ότι η Ελλάδα ήδη ήταν κράτος ενώ οι άλλες εθνικότητες στα Βαλκάνια αγωνιζόταν για την ελευθερία και την συνοχή της εθνότητάς τους.

Η Ελλάδα το 1830

Η Ελλάδα απέκτησε το 1864 τα Ιόνια νησιά και το 1881 μέρη της Ηπείρου. 

1870: Οι Εξαρχικοί

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εφαρμόζοντας τη ρήση διαίρει και βασίλευε έβγαλε φιρμάνι συστήνοντας την Βουλγάρικη εξαρχία ως αυτόνομη ορθόδοξη εκκλησία με έδρα την Κωνσταντινούπολη χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Χέρι βοήθειας ήταν ο πρέσβης Ρωσίας στην Πόλη ο Τρετιάκοφ αποσκοπώντας σε διττό όφελος: την μείωση δύναμης του Πατριαρχείου στην Κωνσταντινούπολη και την επεκτατική πολιτική της Ρωσίας. Ο αγώνας πλέον ήταν να εξαναγκάσουν με κάθε τρόπο τους κατοίκους της περιοχής να δηλώσουν ότι ανήκουν στους εξαρχικούς.

Η εικόνα της Ελλάδας όταν γεννήθηκε ο Δραγούμης

Οικογένεια Στέφανου Δραγούμη

Η ζωή του

Ο Ίων γεννήθηκε το 1878, και ήταν ο πέμπτος γιος του γνωστού δικηγόρου, πολιτικού και Πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη (1910). Οι ρίζες της οικογένειας βρίσκονται στο Βογάτσικο της Καστοριάς (τότε μέρος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας). Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και το 1897 κατατάχθηκε εθελοντής στον ελληνοτουρικό πόλεμο των τριάντα ημερών.

Η άμεση αφορμή του Ελληνοτουρκικού πολέμου ήταν το Κρητικό Ζήτημα, στο οποίο η Ελληνική πλειοψηφία της Οθωμανικής επαρχίας της Κρήτης ήθελε την Ένωση με την Ελλάδα. Ωστόσο, η Ελλάδα ήταν ανέτοιμη και η ήττα του 1897 επέδρασε σε όλον τον ελληνικό πληθυσμό. Ακολούθησαν oι δυσβάστακτες αποζημιώσεις στην Οθωμανική αυτοκρατορία και η επιτήρηση της Επιτροπής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου που στήθηκε από τη Γαλλία, Ρωσία και Αγγλία έκαναν τον Ίωνα δύσπιστο ότι oι χώρες αυτές δεν είχαν να προσφέρουν στην Ελλάδα—παρά μόνον να παρεμβαίνουν για ίδιον όφελος.

Ο αγώνας της Μακεδονίας

Όταν χάθηκε η Κρήτη όλα τα μάτια στράφηκαν προς την Μακεδονία. Η Σερβία κοίταζε προς τον Βορρά ενώ η Βουλγαρία έστελνε τους πράκτορες της προκειμένου να επηρεάσουν τον κόσμο για την επικείμενη προσάρτηση όταν θα έπεφτε η Οθωμανική αυτοκρατορία.

Κάποιες στατιστικές αναφέρουν ότι οι ελληνόφωνοι ήταν περίπου 49% άλλες στατιστικές αναφέρουν πολύ υψηλότερα ποσοστά.

Διπλωματικό Σώμα

Ο Δραγούμης μπήκε στο διπλωματικό κλάδο το 1899 και υπηρέτησε διαδοχικά ως υποπρόξενος, στο Μοναστήρι και στην Ανατολική Μακεδονία το 1903 στο Προξενείο Σερρών, στην Ανατολική Ρωμυλία, στο Προξενείο του Πύργου, στη Θράκη και το 1904 στο Προξενείο της Φιλιππούπολης.

Ο Δραγούμης δούλεψε ακούραστα με τον γαμπρό του, τον αξιωματικό Παύλο Μελά στην οργάνωση των Ελλήνων στη Μακεδονία εναντίον της αυξανόμενης επιρροής των Βουλγάρων. Ο Μελάς συμμετείχε από τους πρώτους στο ιδρυθέν Μακεδονικό κομιτάτο για την προώθηση της επιρροής στην περιοχή της Μακεδονίας ως αντίδραση των Βουλγάρων και απεκδύθηκε τη στολή του αξιωματικού.

Ι. Δραγούμης και Π. Μελάς 

Τον Οκτώβριο του 1904 σκοτώθηκε ο Μελάς. Υπάρχουν πλήθος εκδοχές για τη δολοφονία του μια από τις οποίες είναι ότι σκοτώθηκε από από βόλι του τουρκικού αποσπάσματος.

Εν μία νυκτί ο Μελάς έγινε Εθνικός ήρωας, πρωτομάρτυρας και σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα.

Το 1908 ξεσπά το Κίνημα των Νεότουρκων

Τον Ιούλιο του 1908 εκδηλώθηκε το κίνημα των Νεότουρκων το οποίο υποχρέωσε τον Σουλτάνο να εφαρμόσει το Σύνταγμα του 1876. Το κίνημα στόχευε σε μια Οθωμανική αυτοκρατορία ή κάτι που θα συμπεριλάμβανε τα Βαλκάνια και την Τουρκία.

Τι έγινε; Το κίνημα των Νεότουρκων, με τις αρχικά φιλελεύθερες επαγγελίες του, στάθηκε αφορμή να τερματιστεί ο Μακεδονικός αγώνας. Ωστόσο, όλες οι πλευρές περίμεναν τις εξελίξεις.

Μια Ανατολική Ομοσπονδία;

Η διακοπή του Μακεδονικού αγώνα έδωσε στον Δραγούμη περιθώριο να σκεφτεί νέες δυνατότητες και να οραματιστεί τη Μεγάλη Ιδέα με διαφορετικό περιεχόμενο. Για τον Δραγούμη η Μεγάλη Ιδέα θα έπρεπε να συνδεθεί με την πνευματική αξία του ελληνισμού.

Ο Δραγούμης πρότεινε πολιτικές που σταδιακά θα μεγάλωναν το κράτος ή θα το ανεδείκνυαν πρωταγωνιστή μέσω μιας ομοσπονδίας. Δηλαδή την ένωση της φυλής σε ένα κράτος ή της επιβολής της εντός μιας Ανατολικής Ομοσπονδίας, μια πολυεθνική ομοσπονδία των Βαλκανίων.

Αθανάσιος Σουλιώτης Νικολαϊδης 

Οι σκέψεις του Δραγούμη επηρεάστηκαν από τον φίλο του τον στρατιωτικό Αθανάσιο Σουλιώτη Νικολαϊδη ο οποίος είχε δει τα μειονεκτήματα της στενής έννοιας του εθνικισμού. Το 1908 ίδρυσαν με τον φίλο του Αθανάσιο Σουλιώτη Νικολαϊδη την Οργάνωση της Κωνσταντινουπόλεως με σκοπό τη συνεννόηση όλων των εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για ισοπολιτεία.

Πόλεμος ξανά

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι: 1912-13

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι αποτελούν την πρώτη συνδυασμένη προσπάθεια των Βαλκανικών λαών να σχηματίσουν εθνικά κράτη στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο, η λεγόμενη Βαλκανική συμμαχία (με υποστήριξη της Ρωσίας) που απαρτίζονταν από Βουλγαρία, Σερβία, Μαυροβούνιο και την Ελλάδα επιτέθηκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και απέσπασαν από τα εδάφη της το Κοσσυφοπέδιο, την Μακεδονία και το μεγαλύτερο μέρος της Θράκης. 

Ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος τελείωσε επίσημα με τη συνθήκη του Λονδίνου (17-3-1913) και δύο μέρες αργότερα υπογράφτηκε στην Θεσσαλονίκη η Ελληνοσερβική συνθήκη συμμαχίας και συνεργασίας. Έτσι, η Οθωμανική Μακεδονία χωρίστηκε μεταξύ των Σέρβων, των Ελλήνων και των Βουλγάρων.

Ωστόσο, η συνθήκη δημιούργησε νέες προστριβές: α) η δημιουργία αλβανικού κράτους στερούσε την έξοδο προς στην Αδριατική στη Σερβία, β) η έλλειψη Ελληνοβουλγαρικής συμφωνίας καθώς και οι «φιλομακεδονικοί» κύκλοι στην Βουλγαρία, απαιτούσαν άμεση βουλγαρική προσάρτηση της Θεσσαλονίκης.

Με τον Β΄ Βαλκανικό πόλεμο η Ελλάδα και η Σερβία κέρδισαν εδάφη ενώ η Βουλγαρία έχασε έδαφος. Τώρα οι Έλληνες θεωρούσαν ότι υπήρχε περιθώριο να διεκδικήσουν περισσότερα εδάφη.

Το 1915 ο Δραγούμης παραιτήθηκε από το διπλωματικό σώμα προκειμένου να ασχοληθεί με την πολιτική και εξελέγη βουλευτής Φλώρινας.

Ο εθνικός διχασμός και η εξορία του Δραγούμη

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος: Στις Ενωμένες Δυνάμεις ή οι Δυνάμεις της Αντάντ ήταν η Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία (από το 1915), η Ιταλία ως τις αρχές του 1918 η Ρωσία και από το 1917 οι ΗΠΑ εναντίον της Τριπλής Συμμαχίας Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βουλγαρία.

Στην Ελλάδα ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος δημιούργησε μια εσωτερική και βαθιά κρίση. Από τη μια ο εκλεγμένος Πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος και από την άλλη ο ελέω Θεού, Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄ (γιος του Γεωργίου Α΄) ο οποίος συγγένευε με το Κάϊσερ.

Κωνσταντίνος Α΄

Ο Κωνσταντίνος δεν συμφωνούσε να συμμαχήσει με τους Αντάντ ενώ ο Βενιζέλος ήταν στο πλευρό τους και επεδίωκε την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο. (Η ενεργός συμμετοχή της Ελλάδας χρονολογείται 30/5/1918).

Δεν άργησε να δημιουργηθεί κλίμα έντονης πόλωσης διαιρώντας την Ελλάδα σε δυο παρατάξεις – φιλοβασιλικών και φιλοβενιζελικών— δηλαδή το παλιό και το καινούργιο.

Ο Δραγούμης ο οποίος δεν εμπιστευόταν τις μεγάλες δυνάμεις τάχτηκε μαζί με τους φιλοβασιλικούς.

Το 1916 ο Βενιζέλος δημιούργησε το Κίνημα Εθνικής Αμύνης στη Θεσσαλονίκη. Έτσι, υπήρχε το κράτος της Θεσσαλονίκης η οποία αποφάσισε να διενεργηθεί στρατολογία σε μεγάλη κλίμακα και οργάνωνε την μεραρχία του Αρχιπελάγους και κατόπιν τις μεραρχίες Κρήτης και Σερρών. Ενώ ταυτόχρονα υπήρχε η κυβέρνηση των Αθηνών, η οποία αντιπαρατασσόταν στους οπαδούς του Βενιζέλου. Στην προσπάθεια των Συμμάχων να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τη νότια Ελλάδα, τα Γαλλικά θωρηκτά έμπαιναν στον Πειραιά και αποβίβαζαν 3000 άνδρες, ενώ βομβάρδιζαν περιοχές της Αθήνας γύρω από το Στάδιο και κοντά στα Ανάκτορα.

Στις 15-6-1917 αποσύρθηκε ο Κωνσταντίνος ΄Α αφήνοντας το δευτερότοκο γιο του, Αλέξανδρο στο θρόνο.

Με την κατάρρευση της μοναρχίας και την επιστροφή της Κυβέρνησης Ε. Βενιζέλου  το 1917 στην Αθήνα, ο Δραγούμης εξορίστηκε στην Κορσική, μαζί με άλλους φιλοβασιλικούς της εποχής όπως τον Ιωάννη Μεταξά, τον Δημήτριο Γούναρη,  τον Γεώργιο Πεσμαζόγλου.

Εκείνα τα χρόνια που ο Δραγούμης βρισκόταν εξόριστος ξεσπά η Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία.

Ο Δραγούμης γύρισε το 1919 στη Σκόπελο και τελικά αφέθηκε ελεύθερος τον Νοέμβριο τον ίδιο χρόνο.

Ελευθέριος Βενιζέλος το 1920

Στο μεταξύ, ο Βενιζέλος συμμετείχε στη Διάσκεψη της Ειρήνης. Υπέγραψε τη Συνθήκη του Νεϊγύ (το ζήτημα της δυτικής Θράκης βρήκε διευθέτηση και η Βουλγαρία εγκαταλείπει την περιοχή ανατολικά του Νέστου μέχρι τον ΄Εβρο που παραχωρήθηκε στην Ελλάδα (27/11/1919) και τη Συνθήκη των Σεβρών (παραχωρούσε στην Ελλάδα τη Δυτική και Ανατολική Θράκη, τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο, επικύρωνε την κυριαρχία της στα άλλα νησιά του Αιγαίου που κατείχε από το 1913 και εμπιστευόταν τη διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης στο ελληνικό κράτος, με ρόλο τοποτηρητή για τη δημόσια τάξη στην Ιωνία).

Για άλλη μια φορά ο Δραγούμης αντιτάχθηκε και στην πολιτική του Βενιζέλου για την ενσωμάτωση της Ιωνίας στην Ελλάδα. Θεωρούσε ότι το εγχείρημα ήταν στρατιωτικά ανέφικτο και ότι ο στόχος θα έπρεπε να είναι η δημιουργία ενός κοινού ελληνοτουρκικού μικρασιατικού κράτους και όχι ενός καθαρά ελληνικού.

Η ειρωνεία είναι ότι σήμερα χαρακτηρίζουν τον Βενιζέλο ως τον οραματιστή του εφικτού.

Το τέλος

Η Ελλάδα έχει διαιρεθεί στα δύο. Στις 30 Ιουλίου 1920 γίνεται δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου ενώ βρισκόταν στο Παρίσι. Μαθεύεται στην Ελλάδα ότι δολοφόνησαν τον Βενιζέλο. Ο Δραγούμης διαφωνεί και θέλει να καταγγείλει μέσω του περιοδικού του Πολιτική Επιθεώρηση την ενέργεια. Η κρατική ασφάλεια με αρχηγό τον Γύπαρη σταματούν το αυτοκίνητό του.  Χωρίς να γνωρίζει ποιος έδωσε την εντολή (Γύπαρης ή Εμμ. Μπενάκης —πατέρας της Πηνελόπης Δέλτα— εκτελούν τον Δραγούμη. Η άσκοπη και άδικη δολοφονία του συγκίνησε το Πανελλήνιο και τον πολιτικό κόσμο.

Το μνημείο του Ιωνα Δραγούμη στη διασταύρωση
 των οδών Β. Σοφίας & Παπαδιαμαντοπούλου

Στίχοι του Κωστή Παλαμά στο μνημείο που έχει στηθεί στον τόπο της δολοφονίας: «Λευκή, ας βαλθή όπου έπεσες, κολώνα, / (Πώς έπεσες, γραφή να μην το λέει) / λευκή, με της Πατρίδας την εικόνα. / Μόνο εκείνη ταιριάζει να σε κλαίει, / βουβή, μαρμαρωμένη να σε κλαίει.»

Ποιος ήταν τελικά ο Δραγούμης;

Ο Δραγούμης συγκαταλέγεται στις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της εποχής του. Ήταν ιδιόρρυθμος διανοητής, παραδοσιακός και ταυτόχρονα εκσυγχρονιστής, άθεος και αντικομφορμιστής. Ήταν καλλιεργημένος, και ευαίσθητος άνθρωπος. Έχουν γραφτεί άρθρα, βιβλία και έχει γυριστεί σειρά για τη ζωή του. Επίσης έχουν δημοσιευτεί πολλά κείμενα για τους δύο μεγάλους έρωτες του Δραγούμη την Πηνελόπη Δέλτα και την Μαρίκα Κοτοπούλη. Ήταν μεγάλος πειρασμός να γραφτεί κείμενο για τη σχέση του με τη Πηνελόπη Δέλτα. Η σχέση τους δεν κράτησε διότι ήταν ήδη παντρεμένη και το διαζύγιο ήταν τότε απαγορευτικό. Μα ποτέ δεν τον ξέχασε και του έγραφε ερωτικά γράμματα. Η ιστορία του βιβλίου της Στα μυστικά του βάλτου εκτυλίσσεται γύρω από την λίμνη των Γιαννιτσών κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Η Πηνελόπη Δέλτα έκτοτε ντύθηκε στα μαύρα μέχρι την ημέρα που οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα το 1941  και έδωσε τέλος στη ζωή της.

Και η Μαρίκα Κοτοπούλη ντύθηκε στα μαύρα και έφυγε για ένα διάστημα στην Ιταλία. (Δεν βρήκα φωτογραφία με τον Ι. Δραγούμη και την Μαρίκα Κοτοπούλη).

Η Μαρίκα Κοτοπούλη

 

  Η Π. Δέλτα

Ο Χάρτης

Πηγές:

Ομιλία του Θάνου Βερέμη: https://www.blod.gr/lectures/o-dihasmos-tou-1915-ti-synebi/

Συνέντευξη του Γιάννη Α. Μάζη, στο lifo.gr συγγραφέα του βιβλίου Ίων Δραγούμης, ο Ασυμβίβαστος