ΑΡΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ, Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ

 1913 - 1993

Τμήμα 1 486

«Λογισμό και με όνειρο για την αληθινή ουσία» (και όχι φαντασία) του Σολωμού.

Ο Άρης Κωνσταντινίδης ανήκει στις κορυφαίες μορφές της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.  Έμπνευσή του και σύμμαχος στα κτίσματά του ήταν η  φύση.  Ενεργούσε με σύνεση, προσεκτικά, και με καλλιτεχνική σωφροσύνη καθώς θεωρούσε ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να στέκεται στο έδαφος σαν να υπήρχε από πάντα εκεί, σαν να φύτρωσε όπως φυτρώνουν τα δέντρα στο χώμα. (1)

Είχε καλλιτεχνική φύση,  έντονη προσωπικότητα, εκρηκτικός και παθιασμένος, πολύ εργατικός και αφοσιωμένος στην αρχιτεκτονική. Ήταν εξαιρετικός φωτογράφος,  ζωγράφος και συγγραφέας. Τα σπίτια έπρεπε να είναι αυτό που ονόμασε δοχεία ζωής όπου η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία (form follows function). Για τον Κωνσταντινίδη ο τρόπος κατασκευής της λαϊκής και επαρχιακής οικίας ήταν γνήσιος και αληθινός. Εντούτοις, ήταν σύγχρονος ως προς τη μορφή και τα υλικά: πέτρα, σίδερο, ατσάλι και μπετόν. Το εξοχικό σπίτι του στην Ανάβυσσο ενσάρκωνε το ρητό του, Να μάθουμε να ζούμε απλά και λιτά.(2)

Η ζωή του

Ο Άρης γεννήθηκε στην Αθήνα. Ο πατέρας του ήταν Κυπριακής καταγωγής και ήταν τραπεζικός υπάλληλος ενώ η μητέρα του είχε ρίζες από την Κόρινθο. Εκείνος και τα δύο αδέλφια του μεγάλωσαν στην οδό Καρόλου,  κοντά στην Πλατεία Καραϊσκάκη. Αφού αποφοίτησε από το Βαρβάκειο Πρακτικό Λύκειο συνέχισε τις σπουδές του στο Μόναχο. Ως φοιτητής ταξίδεψε στις πόλεις της Γερμανίας και απέκτησε γνώσεις για  τον τρόπο προσέγγισης της αρχιτεκτονικής της Σχολής του Bauhaus. Η σχολή Bauhaus απέρριπτε κάθε περιττό διακοσμητικό στοιχείο, θεωρώντας πως η ίδια η πρώτη ύλη περιέχει ένα είδος φυσικής και εγγενούς διακοσμητικής ικανότητας. Τα βασικά χαρακτηριστικά του Bauhaus ήταν η απλότητα, η λειτουργικότητα και η χρηστικότητα, με ιδιαίτερη έμφαση σε γεωμετρικές φόρμες και στο χρώμα. Ανακόπηκε η κάθε μορφή μοντερνισμού ως διεφθαρμένο από τους Ναζί όταν ανέλαβε ο Χίτλερ στη Γερμανία το 1933.      

Αντίο νεοκλασική αρχιτεκτονική

Ένα τυπικό νεοκλασικό σπίτι

 

Ο Άρης Κωνσταντινίδης πέρασε δύο χρόνια περίπου ταξιδεύοντας σε όλη την Ευρώπη (Γερμανία, Γαλλία, Βέλγιο,  Ιταλία,  Αυστρία και  Ουγγαρία). Γνώρισε τον αρχιτέκτονα και τον τελευταίο Διευθυντή της Σχολής Bauhaus, Mies Van der Rohe. Κι όταν επέστρεψε στην Ελλάδα ταξίδεψε στα νησιά, στην Πελοπόννησο μελετώντας την αρχιτεκτονική των σπιτιών. Άλλωστε η αγαπημένη του γνωμική ρήση του ποιητή Πινδάρου ήταν «Είθε να γίνεις αυτός που είσαι µαθαίνοντας».   

Για τον Κωνσταντινίδη η νεοκλασική αρχιτεκτονική− η σύνδεση με τον παρελθόν με την ιστορία και την παράδοση −ήταν πλέον ξεπερασμένη. Θεωρεί ότι τα νεοκλασικά κτίρια έχουν ξεσηκώσει μορφολογικά στοιχεία από μνημεία της αρχαιότητας, και αποτελούν νοσταλγικά και ονειροπαθή σκηνοθετήματα, χωρίς όμως να έχουν κανένα αντίκρισμα ούτε στο πνεύμα της παράδοσης του τόπου και του λαού του, ούτε στις διαχρονικές και σύγχρονες ανάγκες του.

Ο Κωνσταντινίδης πίστευε ότι τα κτίρια έπρεπε να έχουν σχέση με το περιβάλλον και να χρησιμοποιούνται τοπικά υλικά. (3)

Τι χρειάζεται το κάθε σπίτι

Για τον Κωνσταντινίδη το κάθε σπίτι πρέπει να έχει τρία πράγματα:  την  αυλή, το δωμάτιο και το υπόστεγο. Σε μια συνέντευξή του ο Κωνσταντινίδης μνημονεύει την αρχιτεκτονική των παλατιών στην Κνωσό, στις Μυκήνες και τη Φαιστό. «Χωρίς να το ξέρουν έκαναν μια αρχιτεκτονική ελληνική. Θα ρωτήσετε πως…πως; Τους ενέπνευσε το τοπίο».  Επέμενε για το υπόστεγο, «Το υπόστεγο είναι αναγκαίο, κρατάει μακριά τον ζεστό ήλιο το καλοκαίρι. Ο ίδιος ο ήλιος το χειμώνα χαμηλώνει και μπαίνει και ζεσταίνει το παγωμένο δωμάτιο». Με τον τρόπο αυτό οδηγήθηκε στη μελέτη της ανώνυμης αρχιτεκτονικής.

Ένα παλιό σπίτι  της ανώνυμης αρχιτεκτονικής (4)

Τα Κυκλαδικά σπίτια ήταν νεωτεριστικά πριν τον νεωτερισμό. Η μορφή ήταν ιδανική για τη λειτουργία και δεν υπήρχε κάτι περιττό. Ο αρχιτέκτονας Le Corbusier σε μια επίσκεψή του στην Ελλάδα το 1933 έμεινε έκπληκτος από την αρχιτεκτονική.

Το  1938 αρχίζει την εργασιακή σχέση με την Πολεοδομική υπηρεσία η οποία κράτησε 4 χρόνια εκ των οποίων τα δυο υπηρέτησε τη στρατιωτική θητεία του.  Στη συνέχεια εργάστηκε στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων για 8 χρόνια και μετά παραιτήθηκε. (Παραιτήθηκε τρεις φορές από το Δημόσιο – το 1957 από τον Οργανισμό Εργατικής Κατοικίας  και από τον ΕΟΤ το 1967 και το 1977).  

Το 1938 σχεδιάζει το σπίτι του Λάμπρου Ευταξία στην Ελευσίνα. Κτίζεται σύμφωνα με την κλήση του εδάφους. Το σπίτι γίνεται διάσημο και μαζί και ο αρχιτέκτονας!  Στέκει στο τοπίο σαν να βρισκόταν πάντα εκεί, καθώς εναρμονίζει υποδειγματικά το μοντέρνο πνεύμα του καιρού του με το ήθος της αιγαιοπελαγίτικης παράδοσης.

Το σπίτι στην Ελευσίνα. 
Στέκει στο τοπίο σαν να βρισκόταν πάντα εκεί, καθώς εναρμονίζει το μοντέρνο πνεύμα του καιρού του με το ήθος της αιγαιοπελαγίτικης παράδοσης. Το εξοχικό αυτό σπίτι είναι κτισμένο σε οικόπεδο με κλίση και ωραία θέα προς την θάλασσα. Συγκροτείται από δύο απλούς ορθογώνιους όγκους, οι οποίοι συμπληρώνονται με τους ημι-υπαίθριους χώρους και την πέργκολα. 

Το 1939 κατασκευάστηκαν, σε σχέδια των Ανδρέα Πλουμιστού (Δ/ντή του Αρχιτεκτονικού Τμήματος του Δήμου Αθηναίων) και του Κωνσταντινίδη τα προπύλαια του Α΄ Νεκροταφείο στο πνεύμα του ονομαζόμενου σήμερα αντιδραστικού μοντερνισμού. 

Το 1940 επιστρατεύεται ως έφεδρος ανθυπολοχαγός του στρατού. Στο μέτωπο της Αλβανίας  κρατάει ημερολόγιο με αρχιτεκτονικά σχέδια. 

Αργότερα γνωρίζει τον ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο και τον ζωγράφο Διαμαντή Διαμαντόπουλο οι οποίοι γίνονται καρδιακοί φίλοι. (5)

Το 1946 ο καθηγητής Πανεπιστημίου και αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης του προσφέρει άμισθη θέση στο Πολυτεχνείο.

Το 1951 παντρεύτηκε τη γλύπτρια Ναταλία Μελά η οποία ήταν εγγονή του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά και της Ναταλίας Δραγούμη. Ο πατέρας της ήταν ο Μιχαήλ Μελάς και η μητέρα της ήταν κόρη του Ιωάννη Πεσμαζόγλου, ιδρυτή της Εθνικής Τράπεζας, μαζί με το Γεώργιο Σταύρου. Η γιαγιά της, από την πλευρά του πατέρα της, προερχόταν από το γένος Δραγούμη και ήταν αδελφή του Ίωνα Δραγούμη και κόρη του Στέφανου Δραγούμη. Η αφρόκρεμα της αφρόκρεμας. Ο καλλιτεχνικός τους κύκλος περιλάμβανε τους ζωγράφους Διαμαντή Διαμαντόπουλο, Ιωάννη Τσαρούχη, Ιωάννη Μόραλη, Γιώργο Μαυροϊδή, τους ποιητές Οδυσσέα Ελύτη και Ανδρέα Εμπειρίκο κ.α.

Η Ναταλία Μελά Κωνσταντινίδη

Ο  πετεινός της Ναταλίας  με τον Κωνσταντινίδη στο εξοχικό τους στις Σπέτσες

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος - Η Ελλάδα προσπαθεί να μαζέψει τα κομμάτια της

Το 1954  το Ελληνικό κράτος επιχειρεί να καλύψει το οικοδομικό κενό που δημιούργησε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εμφύλιος με την ίδρυση του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας.  Προϊστάμενος της υπηρεσίας μελετών του Ο.Ε.Κ. κατά την περίοδο 1955-1957 είναι ο  Άρης Κωνσταντινίδης που σχεδιάζει τις εργατικές πολυκατοικίες στη Νέα Φιλαδέλφεια, στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη, στο Ηράκλειο και στην Πάτρα. (6)

Παράλληλα άρχισαν να εισρέουν χρήματα από το Marshall Plan.  Η πρώτη μέριμνα ήταν η θωράκιση της χώρας και το Υπουργείο Άμυνας πήρε το μεγαλύτερο μερίδιο του προγράμματος. Ο υπεύθυνος για την εφαρμογή του σχεδίου Marshall στην Ευρώπη ήταν ο Πωλ Χόφμαν ο οποίος πρότεινε να δοθούν κάποια χρήματα και στον τουρισμό.  Οι Έλληνες δίσταζαν. 

Ωστόσο, ξεκίνησαν να δημιουργούνται οι πρώτες τουριστικές υποδομές, όπως ξενοδοχεία, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώθηκαν και οι πρώτοι τουριστικοί προορισμοί, όπως η Κέρκυρα, η Ρόδος, η Αθήνα. Το 1951 ξεκινά το πρόγραμμα Ξενία υπό την επίβλεψη του επανιδρυμένου ΕΟΤ το οποίο στόχευε στη δημιουργία μιας σειράς σύγχρονων και λειτουργικών ξενοδοχείων με τα πρώτα από αυτά να εγκαινιάζονται το 1958. Ο  Κωνσταντινίδης ήταν προϊστάμενος τους τμήματος Μελετών του Οργανισμού Τουρισμού (1957-67), και ειδικός σύμβουλος (1975-78). Τα έτη 1967-70 δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής στο Πολυτεχνείο Ζυρίχης ενώ το 1978 εκλέχθηκε επίτιμος διδάκτωρ της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. (Το 1985 καθίσταται έκτακτο μέλος της Βαυαρικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου.)

ΞΕΝΙΑ στη Μύκονο. Στη Μύκονο σχεδίασε μικρότερες μονάδες
τα οποία οργανώθηκαν γύρω από τον πυρήνα του ξενοδοχείου. Έτσι όλα τα χαμηλά κτίσματα ενσωματώθηκαν ομαλά με τα παραδοσιακά, κυκλαδίτικου τύπου, χαμηλά σπίτια της χώρας του νησιού.  

 Έτσι σε οικόπεδο που δώρισε ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος στην Άνδρο κτίστηκε  το Ξενία το 1958 και σχεδίασε ο Κωνσταντινίδης. (7) Θεωρήθηκε τομή στο νεοελληνικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι και τα Ξενία της Μυκόνου και της Καλαμπάκας (1960).Τα κτίσματά του ανεδείκνυαν το τοπίο λες και το είχε βάλει το τοπίο σε κάδρο. 

Η εποχή Κωνσταντινίδη βρίσκεται στο ζενίθ! Αλλά και η Ελλάδα αποκτά τουριστική κουλτούρα και αποτελεί πόλο έλξης  για τους τουρίστες. Ο Κωνσταντινίδης διαλέγει έργα τέχνης τα οποία προσθέτουν ποιότητα στο χώρο των ξενοδοχείων. Ξένες και Ελληνικές παραγωγές κινηματογράφου εκτινάσσουν την μυθική εικόνα της Ελλάδας. (7)

Ξενώνες στην Επίδαυρο. Φωτογραφία εποχής.
(φωτογραφία από την ιστοσελίδα  gr.ad architechts and designers in Greece) http://www.gradreview.gr/2018/06/k00318.html

Τρία παραδείγματα σπιτιών

Τα κατωτέρω τρία σπίτια απεικονίζουν πιστεύω το έργο του. Σχεδίασε και δύο πολυκατοικίες που είναι εξαιρετικά αλλά πιθανόν να μη έχουν αυτήν την αρμονία όπως οι κατοικίες.  

(φωτογραφία από την ιστοσελίδα  gr.ad architechts and designers in Greece) http://www.gradreview.gr/2018/06/k00318.html

Η οικία Ξύδη, οδός Αρχιμήδους και Κλειτομάχου στην Αθήνα 1961

Το οικόπεδο που είχε αγοράσει ο Αλέξανδρος Ξύδης, ήταν ένας πολύ έντονα επικλινής βράχος με υψομετρική διαφορά που έφτανε τα εφτά μέτρα από το επίπεδο της οδού Αρχιμήδους. Ως προς την υλοποίηση του έργου, ο Κωνσταντινίδης είχε απόλυτη ελευθερία και εμπιστοσύνη από τον εργοδότη του, και ο ίδιος σχολιάζει με χαρά «πώς το ζεύγος Ξύδη με άφησαν ελεύθερο να κάνω αυτό πού το νόμιζα για το πιο σωστό κι αφού, τα είχαμε μιλήσει όλα πιο πριν για να κατατοπιστώ στις τυχόν πιο δικές τους επιθυμίες.»

Η Μακέτα της οικίας Ξύδη

Εξοχικό σπίτι στην Ανάβυσσο (1962)

Το εξοχικό σπίτι στην Ανάβυσσο ενσαρκώνει όλη τη αισθητική του: πέτρα μεγάλα παράθυρα και ανοίγματα όπου ο εξωτερικός χώρος και ο εσωτερικός βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία.

 Το σπίτι του ζωγράφου Γιάννη Μόραλη

Θέα του σπιτιού 

Αυτό το σπίτι των 500 μέτρων κτίστηκε πάνω σε οικόπεδο των 1500 τετραγωνικών μέτρων. Ο ζωγράφος Γιάννης Μόραλης το χρησιμοποιούσε ως εργαστήριο και σπίτι. Όταν πέθανε ο Γιάννης Μόραλης  το εξοχικό σπίτι στην Αίγινα βγήκε στο σφυρί με αρχική τιμή 1 εκατομμύριο ευρώ. Ο τότε Δήμαρχος  Αίγινας έστειλε σχετική επιστολή στο Υπουργείο Πολιτισμού ζητώντας να εξεταστεί το ενδεχόμενο αγοράς του σπιτιού από το υπουργείο, σε συνεργασία με το δήμο Αίγινας, προκειμένου να μετατραπεί σε χώρο πολιτισμού, εκθέσεων και παρουσίασης, μελέτης και ανάδειξης του έργου του Γιάννη Μόραλη. Ωστόσο, το αγόρασε ιδιώτης.

«Ό,τι έχω χτίσει δεν το αναγνωρίζω πια». 

«Ό,τι έχω χτίσει δεν το αναγνωρίζω πια. Τα έχουν αλλάξει όλα», είπε σε συνέντευξή του στα τέλη του ΄80 ο Άρης Κωνσταντινίδης. «Με άφηναν να τα κάνω και, όταν παρέδιδα, τα άλλαζαν». Το απόγειο της θλίψης και της οργής του σημειώθηκε, στην απαξίωση των Ξενία, στη φθορά στην οποία παραδόθηκαν χρόνο με τον χρόνο. «Βλέποντάς τα όλα αυτά, είπα προς τι όλο αυτό; και έπαψα να σχεδιάζω εδώ και μια δεκαετία». Είναι γεγονός ότι ο Άρης Κωνσταντινίδης ήταν απόλυτος. Με τους πελάτες καθώς και τους συνεργάτες  του ήταν ανυπόμονος.   Για αυτόν το λόγο ενώ άρχισε το 1936 απέδωσε µόνο 16 κτίρια, κυρίως μονοκατοικίες. Αυτό οφείλεται στην απροθυμία του να ακολουθεί τις μόδες και να συμβιβάζεται µε τις απαιτήσεις των πελατών του.  Δυστυχώς ταυτιζόταν τόσο πολύ με τα έργα του που αντιστεκόταν σε οποιαδήποτε πρότασης αλλαγής.  Όταν η ιδιοκτήτρια  του σπιτιού στην Ανάβυσσο ήθελε να προσθέσει όροφο του ζήτησε να σχεδιάσει το κλιμακοστάσιο. Εκείνος της πρότεινε να τοποθετήσει μια ξύλινη σκάλα   αντί να χαλάσει τις γραμμές του σπιτιού. Όταν είσαι πεπεισμένος ότι έχει φτάσει στην αισθητική τελειότητα  το έργο σου τι μπορείς να πετύχεις με κάποια μεταβολή; 

Το 1987 δημοσίευσε το βιβλίο, «Αμαρτωλοί και κλέφτες ή η απογείωση της αρχιτεκτονικής». Ο τίτλος του βιβλίου τα λέει όλα. 

Τα βιβλία του Άρη Κωνσταντινίδη

Ο Κωνσταντινίδης εξέδωσε βιβλία για τη δουλειά του και τις θέσεις του για το τί πρέπει να είναι η αρχιτεκτονική.  «Για την αρχιτεκτονική», «Δυο “χωριά” απ’ τη Μύκονο. Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια. Ξωκκλήσια της Μυκόνου», «Η αρχιτεκτονική της αρχιτεκτονικής», «Τα θεόχτιστα»,  «Μελέτες και κατασκευές». «Η άθλια επικαιρότητα», «Τα προλεγόμενα», «Αμαρτωλοί και κλέφτες ή η απογείωση της αρχιτεκτονικής»,  «Αρης Κωνσταντινίδης. Φωτογραφίες, σχέδια».  Κωνσταντίνος Αν. Θεμελής, «Ο λόγος του αρχιμάστορα».

Το 1990 του απονεμήθηκε το ευρωπαϊκό Βραβείο Χέρντερ στη Βιέννη. Ένα βραβείο που απονέμεται σε εξέχουσες προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών οι οποίοι με το έργο τους συμβάλλουν στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. 

Το 1991 σχεδίασε το τελευταίο σπίτι στο Κυπαρίσσι Λακωνίας αλλά δεν το είδε τελειωμένο. 

Ο Άρης  Κωνσταντινίδης αισθανόταν όλο και μεγαλύτερη μοναξιά και θλίψη και στις 16 Σεπτεμβρίου το 1993 επέλεξε να πεθάνει σε ηλικία 80 χρονών. 

Ο Άρης Κωνσταντινίδης είχε σχεδιάσει το μνημείο του Γιώργου Σεφέρη το οποίο είναι λιτό όπως και το δικό του.    

Τμήμα  12/ 65

Ο Χάρτης: 

Υποσημειώσεις:

(1)Ειρήνη Δημοπούλου, ΄Αρης Κωνσταντινίδης- Κωνσταντίνος Δοξιάδης, μία παράλληλη μελέτη της σκέψης και του έργου τους https://www.arch.tuc.gr/fileadmin/users_data/arch_tmpl/ereynitikes/year16_17/Dimopoulou-Konstantinidis-_Doxiadis.pdf

(2) Στέλιος Παρασκευόπουλος, Άρης Κωνσταντινίδης: Ο στοχαστής αρχιτέκτονας, https://www.eboulevard.gr/2018/03/19/aris-konstantinidis-o-stohastis-arhitektonas

(3)Χριστίνα Ιωακειμίδου, Το έργο του Άρη Κωνσταντινίδη στην Αρχιτεκτονική https://www.maxmag.gr/design/arxitektoniki/to-ergo-toy-ari-konstantinidi-stin-architektoniki/

(4)Έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι μια από τις πρώτες οδηγίες του Ιωάννη Καποδίστρια ήταν να καταργηθούν τα χαγιάτια- τα ξύλινα μπαλκόνια- στα σπίτια. Τα θεωρούσε απομεινάρια της Οθωμανικής κατοχής.

(5) Βλαχογιάννη Αιμιλία και Καταλειφός Δημήτρης,   Άρης Κωνσταντινίδης (1913-1993). Το «οδοιπορικό» ενός Αρχιτέκτονα – Στοχαστή https://www.blod.gr/lectures/aris-konstantinidis-1913-1993-to-odoiporiko-enos-arhitektona-stohasti/

(6)Urban City, Η ιστορία της Εργατικής Κατοικίας,

 https://urbanlife.gr/urban-city/istoria-tis-ergatikis-katikias/

(7) Βλαχογιάννη Αιμιλία και Καταλειφός Δημήτρης,   Άρης Κωνσταντινίδης   (1913-1993). Το «οδοιπορικό» ενός Αρχιτέκτονα – Στοχαστή https://www.blod.gr/lectures/aris-konstantinidis-1913-1993-to-odoiporiko-enos-arhitektona-stohasti/

Άλλες πηγές:

Αθηνάκης Δημήτρης, Αρης Κωνσταντινίδης, «Πιστεύω στο όνειρο, όχι στη φαντασία», Η Καθημερινή https://www.kathimerini.gr/society/961116/aris-konstantinidis-pisteyo-sto-oneiro-ochi-sti-fantasia/