ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

1876- 1936

Τμήμα Πολυτελείας #24

 

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ήταν μια εμβληματική και μοναδική μορφή της πολιτικής μας ιστορίας. Είχε την ιδιότητα του πολιτευτή, του βουλευτή της Αρκαδίας και ως βουλευτής πρόσφερε σπουδαίο πολιτικό έργο. Δικαίως τον έχουν αποκαλέσει πατέρα της σύγχρονης κοινωνικής πολιτικής. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο Παπαναστασίου πρόσφερε −στην τότε ταραχώδη Ελλάδα− ώστε η ζωή και το πρόσωπο της χώρας άλλαξε προς το καλύτερο. Είχε την δεξιότητα να λύνει με τον καλύτερο τρόπο  άμεσα χρονίζοντα προβλήματα.

Αλλά αυτό που τον ξεχωρίζει από τους άλλους πολιτικούς ήταν ότι δημιούργησε μια σχολή πολιτικής σκέψης.  Αρθρογραφούσε τακτικά για τις θέσεις του σε σοβαρά ζητήματα. Δύο σημαντικά κείμενα του ήταν: Τι πρέπει να γίνει και το Δημοκρατικό Μανιφέστο. Ήταν βαθιά δημοκρατικός− αγωνίστηκε να καθιερωθεί η αβασίλευτη δημοκρατία.  Ήταν διορατικός  −οραματιζόταν μια ενωμένη ειρηνική Ευρώπη. Ήξερε που ήθελε να οδηγήσει τη χώρα μας (και ας ήταν μόνος του πολλές φορές)  κι αυτό φάνηκε από την αρχή της πολιτικής του σταδιοδρομίας. 

Η ζωή το

 

Με την αδελφή του,  την Αριστοβούλη στο δημοτικό

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου γεννήθηκε στις 8 Ιουλίου το 1876 στην Τρίπολη. Ο πατέρας του Γυμνασιάρχης, Τμηματάρχης στο Υπουργείο Παιδείας, μετέπειτα βουλευτής Μαντινείας και ο παππούς του, από τη μητέρα του, Δήμαρχος στο Λεβίδι, Αρκαδίας. H συμμετοχή της οικογένειας Παπαναστασίου στα κοινά ήταν τρόπος ζωής.

Ο Παπαναστασίου σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και συνέχισε τις σπουδές του στην Γερμανία, στην Αγγλία και στη Γαλλία. Στην Ευρώπη εστιάστηκε στις κοινωνικές και οικονομικές σπουδές καθώς και στη φιλοσοφία.  Όταν επέστρεψε το 1912 στην Ελλάδα είχε  στις αποσκευές του το όραμα μιας σύγχρονης Ελλάδας με έντονο κοινωνικό χαρακτήρα. Και ως νέος, με φιλοδοξίες, ήθελε να συμμετέχει στον πολιτικό βίο του τόπου.

Αριστερά φοιτητής στη Γερμανία

Η αφορμή για να κάνει την πρώτη εμφάνισή στα πράγματα της εποχής του δόθηκε με  τη δίωξη του ποιητή, Κωστή Παλαμά για την δημοτική γλώσσα. Το άρθρο που δημοσιεύτηκε στον τύπο τον Μάϊο του 1908 είχε τίτλο, Ελευθερία του Λόγου.

Παράλληλα ο Παπαναστασίου ίδρυσε  ένα Think Tank, την Κοινωνιολογική Εταιρεία που έμελλε να παίξει σπουδαίο ρόλο στην πολιτική σκηνή. (1) Η Εταιρεία εξέδωσε δύο δημοσιογραφικά όργανα: Την εβδομαδιαία εφημερίδα, «Το Μέλλον» και την «Επιθεώρηση των Κοινωνικών και Νομικών της επιμέλειας».  

Το 1909 έγραψε, με αφορμή το κίνημα στο Γουδί, το κείμενο «Τι πρέπει να γίνει» για το Ελληνικό κράτος και συγκεκριμένα για τη δικαιοσύνη, τη δημόσια διοίκηση, την οικονομία και την κοινωνία και το υπέβαλλε στον Στρατηγό Ν. Ζορμπά.

Δεν πέρασαν απαρατήρητα τα κείμενά του στους πολιτικούς της εποχής. Ο Ελ. Βενιζέλος−  συνδρομητής της Επιθεώρησης− και γνώστης του κειμένου, Τι πρέπει να γίνει, μετά από μια συνάντησή μαζί του είπε, «σεις θα είσθε η ατμομηχανή που θα προχωρεί και θα μου ανοίγει το δρόμο και εγώ θα ακολουθώ…. Ο Βενιζέλος τον σύστησε στον κόσμο που περίμενε στο χώρο υποδοχής του γραφείου του,  «Ιδού το μέλλον της Ελλάδας». (2)

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου δίπλα στον Ελευθέριο Βενιζέλο 

Μάλιστα, ο Βενιζέλος επηρεασμένος από το κείμενο Τι πρέπει να γίνει,  στις προγραμματικές δηλώσεις του στις 5 Ιουλίου 1910,  αναφέρθηκε για πρώτη φορά στο κοινωνικό πρόβλημα της χώρας και ως πραγματικός ηγέτης μετέτρεψε τους οραματισμούς του και τις θεωρητικές προτάσεις σε πολιτική πραγματικότητα στην οποία στήριξε τη σύγχρονη εργατική και ασφαλιστική νομοθεσία. (3)

Τον επόμενο χρόνο η Κοινωνιολογική Εταιρεία ίδρυσε  το Λαϊκό Κόμμα. Το πρόγραμμα του κόμματος ήταν θεμελιωμένο σε σοσιαλιστικές μεταρρυθμιστικές ιδέες− στηριζόμενο στις εργατικές και αγροτικές τάξεις −οργανωμένο επί δημοκρατικών αρχών. Για την εξωτερική πολιτική ο Παπαναστασίου αναφέρει στο πρόγραμμα την καλλιέργεια... φιλικών σχέσεων με τα κράτη τού Αίμου επί σκοπώ προαγωγής των σχέσεων τούτων εις συμπολιτείας. 

Προκειμένου να γίνουν γνωστές οι θέσεις του Λαϊκού Κόμματος ο Παπαναστασίου μαζί με τους άλλους κοινωνιολόγους, οργάνωσαν εκστρατείες ενημέρωσης.

Στις εκλογές της 8 Αυγούστου 1910 της Α΄ Αναθεωρητικής Βουλής και στις εκλογές της 28^ης Νοεμβρίου 1911 της Β΄ Αναθεωρητικής Βουλής βγήκε βουλευτής Αρκαδίας. Στους λίγους μήνες θητείας επηρέασε ώστε να ψηφιστούν νομοθετικά μέτρα υπέρ των εργατών. Συγκεκριμένα: 1) την Κυριακή αργία 2) προστασία της εργασίας γυναικών και ανηλίκων 3) απαγόρευση της εργασίας παιδιών κάτω των 12 χρονών σε ορισμένες εργασίες 4) η σύσταση τμήματος εργασίας και κοινωνικής πρόνοιας στο Υπουργείο Γεωργίας-Εμπορίου και Βιομηχανίας 5) σύσταση του Ανωτάτου Συμβουλίου Εργασίας με το οποίο για πρώτη φορά εισάγεται η ισότιμη συμμετοχή εργοδοτών και εργαζομένων 6) η ίδρυση Σώματος Επιθεωρητών και 7) η προστασία της υγιεινής και ασφάλεια των εργατών και 8) η προστασία του μισθού. (4)

Στις εκλογές του 1912 ο Παπαναστασίου δεν βγήκε βουλευτής. Το 1912-13 κατατάχθηκε ως εθελοντής στους Βαλκανικούς πολέμους. 

Το 1916 το Λαϊκό Κόμμα υποστήριξε την Επανάσταση του Βενιζέλου το 1916 και προσχώρησε στο κόμμα των Φιλελευθέρων. Είναι γεγονός ότι το μεγαλύτερο διάστημα της πολιτικής του παρουσίας, ο Παπαναστασίου, το πέρασε ενταγμένος στο Κόμμα Φιλελευθέρων, είτε ως άτομο είτε ως μέλος της Δημοκρατικής Ένωσης  παρ΄ όλες τις διαφωνίες που είχε με τον Βενιζέλο. Ο Παπαναστασίου ήταν η αριστερή τάση στον Βενιζελισμό.   

Ο Βενιζέλος του ανέθεσε καταρχήν τη Γενική Διοίκηση των Ιονίων Νήσων. Αρχές Ιουνίου το 1917, όταν σχηματίστηκε κυβέρνηση του Βενιζέλου στην Αθήνα, του ανατέθηκε το Υπουργείο Συγκοινωνίας. Η θητεία του στο  νεογέννητο Υπουργείο έμεινε ιστορική. Όπως επίσης, χάρη στον Παπαναστασίου, αναδομήθηκε πολύ γρήγορα η πόλη της Θεσσαλονίκης, η οποία είχε καταστραφεί από την πυρκαγιά το 1917.

Η Επιτροπή προς εκπόνηση νέου σχεδίου ρυμοτομίας της Θεσσαλονίκης: ήταν ο Άγγλος αρχιτέκτονας Mawson, από τη Γαλλία, ο πολιτικός μηχανικός, Pleyber και ο αρχιτέκτονας- πολεοδόμος  Hébrard και οι Γκίνης, Ζάχος Κιτσίκης καθώς και ο Δήμαρχος Αγγελάκης. (5)

Επίσης, έδωσε μεγάλο βάρος στην ανώτατη εκπαίδευση στο Πολυτεχνείο.  Ίδρυσε τρεις νέες σχολές: των Αρχιτεκτόνων, των Χημικών Μηχανικών και των Τοπογράφων Μηχανικών. Αφού ολοκληρώθηκαν οι μεταρρυθμίσεις στο Πολυτεχνείο, ο Παπαναστασίου μερίμνησε ώστε το Πανεπιστήμιο να είναι αυτοτελές Ίδρυμα. Ως Υπουργός Συγκοινωνίας, ο Παπαναστασίου ασχολήθηκε και με την Εθνική Πινακοθήκη τακτοποιώντας τα περιουσιακά, τα κληροδοτήματα και ανέθεσε τη διεύθυνση της Πινακοθήκης στον Ζαχαρία Παπαντωνίου. Εξ άλλου κι ο ίδιος ήταν φίλος των καλών τεχνών και της μουσικής.

Πριν από την Καταστροφή της Σμύρνης, στις 12 Φεβρουαρίου 1922, ο Παπαναστασίου δημοσίευσε το κείμενο Δημοκρατικό Μανιφέστο. Το κείμενο μεταξύ άλλων γράφει, «… Η Ελλάς είναι δημιούργημα του πνεύματος, των μόχθων και των αγώνων των τέκνων της. Δεν είναι βασιλικόν τιμάριον και δεν ημπορεί ποτέ να γίνη ανεκτόν να θυσιασθή και το ελάχιστον τμήμα της χάριν προσωπικών βασιλικών συμφερόντων.»  Εξαγριώθηκαν οι  Βασιλικοί και οι βασιλόφρονες της χώρας.

Στο κείμενο ο Παπαναστασίου προειδοποιεί (αναφερόμενος στα νοθευμένα αποτελέσματα του  δημοψηφίσματος  −για την επιστροφή ή όχι του βασιλιά− ) ότι η εξωτερική πολιτική των άλλων χωρών έχει άλλαξαν άρδην: «Αι σύμμαχοι Μεγάλαι Δυνάμεις…Δεν θέλουν να επέμβουν εις τα εσωτερικά πράγματα της Ελλάδος, αλλ' είναι ηναγκασμέναι να δηλώσουν δημοσία ότι η παλινόρθωσις επί του θρόνου της Ελλάδος, ενός ηγεμόνος του οποίου η όχι νομιμόφρων στάσις και διαγωγή απέναντι των Συμμάχων κατά την διάρκειαν του πολέμου εγένετο δι' αυτούς πηγή δυσχερειών και απωλειών σοβαρών, δεν θα ηδύνατο να θεωρηθή παρ' αυτών ειμή ως κύρωσις παρά της Ελλάδος των εχθρικών πράξεων του Βασιλέως Κωνσταντίνου. Το γεγονός τούτο θα εδημιούργει μίαν κατάστασιν νέαν, δυσμενή εις τας σχέσεις μεταξύ της Ελλάδος και των Συμμάχων και εις την περίστασιν αυτήν αι τρεις Κυβερνήσεις δηλούν ότι επιφυλάσσουν δι' εαυτάς πλήρη ελευθερίαν δράσεως διά να κανονίσουν την κατάστασιν αυτήν…»

Το υπέγραψαν οι Γ. Βηλαράς, Σπ. Θεοδωρόπουλος, Περ. Καραπάνος, Κωνσταντίνος Μελάς, Δημ. Πάζης και Θρ. Πετιμεζάς.

Δημοσιεύθηκε στις εφημερίδες Πατρίδα και στον Ελεύθερο Τύπο. Συλλήφθηκαν και προφυλακίστηκαν ο Παπαναστασίου και οι έξι που υπέγραψαν το Δημοκρατικό Μανιφέστο. Μέρες αργότερα δολοφονήθηκε ο Ανδρέας Καβαφάκης ο διευθυντής του Ελεύθερου Τύπου− ο οποίος ήταν Βενιζελικών φρονημάτων.

Ανδρέας Καβαφάκης

Το κλίμα ήταν έκρυθμο. Η δίκη τους έγινε στη Λαμία στις 20 Ιουνίου το 1922 με την κατηγορία της εξύβρισης του βασιλιά και της έσχατης προδοσίας και καταδικάστηκαν σε τρία χρόνια φυλακή. Αυτόκλητος συνήγορος παραστάθηκε ο Γιώργος Παπανδρέου.

Ο Παπαναστασίου αποφυλακίστηκε από τις φυλακές της Αίγινας μετά από την Επανάσταση της 11^ης Σεπτεμβρίου του ΄22, του Πλαστήρα. Στις 14 Σεπτεμβρίου 1922 καταστρέφεται η Σμύρνη. Στις 17 Σεπτεμβρίου συγκροτήθηκε έκτακτο στρατοδικείο για τη δίκη των υπευθύνων της Μικρασιατικής καταστροφής με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Οι επαναστάτες του 1922 απαίτησαν την παραίτηση της κυβέρνησης και την αποχώρηση του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Στις  27 Σεπτεμβρίου 1922 ο θρόνος πέρασε στο Διάδοχο Γεώργιο Β΄.  Ως εκ τούτου, υπήρχε έντονο αντιμοναρχικό κλίμα το οποίο εξέφραζε ο Παπαναστασίου. 

Αξίζει να σημειωθεί, ότι το ίδιο χρονικό διάστημα πολλές χώρες της Ευρώπης όπως η Γερμανία, η Αυστρία, και η Τουρκία άλλαξαν το πολίτευμά τους.  

Πρωθυπουργός των 100 ημερών

Την Τρίτη στις 25 Μαρτίου το 1924 ο Παπαναστασίου σχημάτισε κυβέρνηση με τη στήριξη του κόμματος των Φιλελευθέρων. Η Βουλή ανακήρυξε ως πολίτευμα της χώρας την Αβασίλευτη Δημοκρατία. Για τον Παπαναστασίου και τους εκάστοτε συνεργάτες του, η αβασίλευτη δημοκρατία υπήρξε πάντοτε η μία και μόνη αποδεκτή μορφή πολιτεύματος. 

Ωστόσο, προκειμένου να έχει τη βούληση του λαού και να επικυρωθεί η απόφαση της Βουλής, ο Παπαναστασίου κήρυξε δημοψήφισμα στις 13 Απριλίου 1924. Στο  δημοψήφισμα η Προεδρευόμενη Δημοκρατία πήρε το 69.99% των ψήφων ενώ η Βασιλευόμενη Δημοκρατία πήρε το 30,01%. Συμπεριλαμβάνονται στους ψηφοφόρους οι πρόσφυγες, περίπου 150,000 ψήφοι−  οι οποίοι ήταν εκτός των εκλογικών καταλόγων. (6) Το κόμμα του Παναγή Τσαλδάρη, το οποίο απαρτιζόταν γενικώς από βασιλικούς,  βγήκε αφορμή να μην αναγνωρίσει  το αποτέλεσμα ούτε το νέο πολίτευμα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο στρατός, ο οποίος ήταν υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, ήταν ισχυρή δύναμη.

Μετά τη νίκη ο Παπαναστασίου δήλωσε: «Η Δημοκρατία περιλαμβάνει ολόκληρόν σύστημα πολιτικών αρχών. … εις την εξασφάλισιν πραγματικής ελευθερίας και ισοπολιτείας, εις την χρησιμοποίησιν του Κράτους προς εξύψωσίν των πολλών, έννοιαν δηλαδή εκτεινομένην εις όλον τον κρατικόν οργανισμόν, εις τον πολιτικόν, τον οικονομικόν και τον κοινωνικό εν γένει βίον και εις τας διεθνείς με τα άλλα κράτη σχέσεις…» (7)

Ως Πρωθυπουργός μεταξύ άλλων επανάφερε το σύστημα της Γερουσίας, (Η Γερουσία απαρτιζόταν από 120 γερουσιαστές εκ των οποίων 92 εκλεγόταν άμεσα από το λαό, 18 από επαγγελματικές οργανώσεις και 10 αριστίνδιν στην αρχή κάθε βουλευτικής περιόδου. Αναγνώρισε τη δημοτική γλώσσα, ίδρυσε το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και κατήργησε όλα τα ελληνικά παράσημα που δινόταν χωρίς αξιοκρατικά κριτήρια).

Η θητεία του ως Πρωθυπουργός έληξε 24 Ιουλίου 1924. 

Ο Παπαναστασίου στη Βουλή

Ως προς την εξωτερική πολιτική ο Παπαναστασίου, έτεινε χείρας φιλίας στις τρεις μεγάλες δυνάμεις. Μίλησε για την καλυτέρευση των συμμαχικών σχέσεων με το κράτος των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων καθώς και τη σύσφιξη των σχέσεων με τη Ρουμανία και με τα τρία όμορα Κράτη την Τουρκία, Βουλγαρία και την Αλβανία και ιδιαιτέρως με τη Γιουγκοσλαβία.

΄Ηδη είχε ιδρυθεί η Κοινωνία των Εθνών από το 1920 που ήταν η πρώτη προσπάθεια για συνεννόηση όλων των κρατών πάνω στα προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα. Ειδικότερα για τα Βαλκάνια οι συνεχείς ανταγωνισμοί συχνά υποκινούμενοι από τις Μεγάλες Δυνάμεις, ήταν διαρκής απειλή για την ειρήνη στην Ευρώπη. Η προσέγγιση των Βαλκανικών λαών θα συνέβαλλε στην εδραίωση τής ειρήνης σ΄ αυτό το χώρο και θα αποτελούσε ευνοϊκή προϋπόθεση για την ειρήνη στην Ευρώπη.

Το σύνθημα: Τα Βαλκάνια στους Βαλκανικούς λαούς (8)

Ο Παπαναστασίου ήταν μέσα στο πνεύμα των καιρών όταν στο πλαίσιο των εργασιών του 27ου Συνεδρίου Ειρήνης το 1928 πρότεινε επίσημα το θέμα τής Βαλκανικής συνεννόησης και συνεργασίας.

 Από την τελευταία συνεδρία του 27ου Παγκοσμίου Συνεδρίου Ειρήνης, η οποία λαμβάνει χώρα στο αρχαίο θέατρο Δελφών. Διακρίνεται η οργανωτική επιτροπή του Συνεδρίου Ειρήνης, δεύτερος και τρίτος από αριστερά ο πρόεδρος του Διεθνούς Γραφείου Ειρήνης Χ. Λαφονταίν και ο πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου Αλ. Παπαναστασίου. Στα δεξιά η Αγγλίδα διερμηνέας.

Το Συνέδριο τής Γενεύης ανέθεσε στον ίδιο τον Παπαναστασίου την πραγματοποίηση τής προτάσεώς του. Έτσι  οργάνωσε για στην Αθήνα το 28ο Διεθνές Συνέδριο Ειρήνης, (το 1929) στο όποιο και προήδρευσε ο Παπαναστασίου υπό την Πρωθυπουργία του Βενιζέλου. Οι εργασίες τής Διάσκεψης άρχισαν στην Αθήνα και έληξαν στους Δελφούς, στο κέντρο των αρχαίων Αμφικτιονιών. Ως εκ τούτου, η Βαλκανική Διάσκεψη τέθηκε υπό την αιγίδα τής Δελφικής Ιδέας, και ο  ίδιος ο Άγγελος Σικελιανός χαιρέτισε τη Διάσκεψη.(9) Αν λάβουμε υπόψη μας ότι μόλις πριν από λίγα χρόνια οι σχέσεις των λαών είχαν δοκιμαστεί από τους Βαλκανικούς πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Καταστροφή το επίτευγμα του Παπαναστασίου ήταν τουλάχιστον τεράστιο. «Με την ΄Ένωση... επιθυμούμε να εξασφαλίσουμε στον τόπο μας την ειρήνη κατά τρόπο μόνιμο... Επιθυμούμε ακόμη να καταστήσουμε αδύνατες τις επιθέσεις τρίτων εναντίον μας και θέλουμε με τη σειρά μας να γίνουμε δυνατοί − όχι βέβαια με τη δύναμη των όπλων− για να κάνουμε σεβαστά τα δικαιώματά μας».

 Οι Βαλκανικές Διασκέψεις δεν ήταν ένας επίσημος διακρατικός οργανισμός και οι αποφάσεις δεν δέσμευαν τις κυβερνήσεις των Βαλκανικών κρατών ωστόσο, υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον των κυβερνήσεων. Καθώς επίσης υπήρχε μεγάλο ενδιαφέρον της Γαλλίας και της Αγγλίας− για δικούς της λόγους.  Τα μέλη ήταν συνήθως πολιτικοί, πού είχαν παίξει ή έπαιζαν ρόλο στη δημόσια ζωή τής χώρας τους. Οι Διασκέψεις τελούσαν υπό την αιγίδα τής Κοινωνίας των Εθνών, ενώ το Ινστιτούτο Carnegie για την Ειρήνη τις ενίσχυε οικονομικά με ετήσια τακτική επιχορήγηση.

Οι πρώτες τέσσερις Βαλκανικές Διασκέψεις συγκλήθηκαν κανονικά κάθε χρόνο σέ τακτικά διαστήματα: Η Β' Διάσκεψη έγινε στην Κωνσταντινούπολη το 1931, η  Γ ' Διάσκεψη έγινε στο Βουκουρέστι το 1932 και η Δ ' στη Θεσσαλονίκη το 1933.

Ενώ οι αποφάσεις της Διάσκεψης δεν ήταν δεσμευτικές για τις χώρες,  στην Β΄ και Γ΄ Διάσκεψη η Βουλγαρική αντιπροσωπεία −κι από κοντά και η Αλβανία− απείλησαν να αποχωρήσουν εάν πριν από τη συζήτηση και υιοθέτηση τού προσχεδίου δεν συνάπτονταν διμερείς συμφωνίες για τις μειονότητες.

Τελικά στις 9 Φεβρουάριου το 1934 τέσσερα Βαλκανικά κράτη, ή Γιουγκοσλαβία, η Ελλάδα, η Ρουμανία και η Τουρκία, υπέγραψαν στην Αθήνα το Σύμφωνο Βαλκανικής Συνεννόησης. Η Βουλγαρία δεν υπέγραψε ενώ η Αλβανία δεν είχε προσκληθεί. Εντούτοις,  ο Βενιζέλος επέκρινε το Σύμφωνο. Ήταν υπέρμαχος τής πολιτικής των διμερών συμφωνιών. Είχε εμπιστοσύνη στην αποτελεσματικότητα της ελληνοτουρκικής σύμπραξης σε ώρα κινδύνου και στην ελληνοϊταλική φιλία. Θεωρούσε το Σύμφωνο ασύμφορο και επικίνδυνο για την Ελλάδα. Αντιθέτως, ο Παπαναστασίου υποστήριζε ότι επρόκειτο για ένα πολιτικό σύμφωνο, παρόμοιο με άλλα διμερή και τριμερή σύμφωνα, και μόνο με την εκ των υστέρων προσχώρηση και των άλλων Βαλκανικών κρατών θα αποκτούσε παμβαλκανικό χαρακτήρα.

Η Ε ' Βαλκανική Διάσκεψη είχε προγραμματιστή να συγκληθεί κανονικά το φθινόπωρο του 1934 στην Κωνσταντινούπολη αλλά αναβλήθηκε ύστερα από την επέμβαση των Υπουργών Εξωτερικών των τεσσάρων κρατών-μελών τού Συμφώνου.

Ούτως ή άλλως τα κράτη μέλη περνούσαν πολιτική κρίση στη χώρα τους. Τους είχαν επιβληθεί συγκαλυμμένα ή φανερά, δικτατορίες. Παντού υπήρχε λογοκρισία. Έτσι, ποτέ δεν συγκλήθηκε η Ε΄ Διάσκεψη και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ποτέ δεν είδε την ένωση των Βαλκανικών λαών. (10)

Στην Ελλάδα, τα επόμενα χρόνια η πολιτική ζωή του τόπου χαρακτηρίζεται από έντονα πάθη και συγκρούσεις των δύο ισχυρών κομμάτων −του Π. Τσαλδάρη και του Ελ. Βενιζέλου −το οποίο κορυφώθηκε με το στρατιωτικό πραξικόπημα στη 1η Μαρτίου 1935. Ο Παπαναστασίου προσπάθησε να συνδιαλλαγή με τις δύο αντίπαλες δυνάμεις αλλά η ανεξέλεγκτη πόλωση είχε κυριεύσει τα δύο κόμματα και δεν υπήρχε περίπτωση συνεννόησης ή συμβιβασμού. Παρόλο πού ο Παπαναστασίου βρισκόταν σέ κατ’ οίκον κράτηση, πρότεινε στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας,  Αλ. Ζαΐμη σαν μοναδική λύση μια κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας.  Στις 4 Μαρτίου 1935 δήλωσε ο Παπαναστασίου: «...τώρα δεν είναι ή στιγμή να ζητηθούν ευθύνες. Ό,τι προέχει είναι ή σωτηρία της πατρίδος που κινδυνεύει από έναν απηνή και ανόσιον εμφύλιων σπαραγμόν, όμοιον του όποιου δεν αναγράφει ή Ιστορία μας από τής εποχής πού οι εμφύλιοι πόλεμοι ενεταφίασαν τον Ελληνισμόν της κλασσικής αρχαιότητας. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιεί τας ένοπλους δυνάμεις του έθνους δι ένα αδελφοκτόνων αγώνα του οποίου αποτέλεσμα δεν ή μπορεί να είναι άλλο από την υποδούλωσιν του ενός μέρους τον λαού από το άλλο, τον σφαγιασμόν των τιμιωτέρων συμφερόντων του έθνους. Αλλά επάνω από τα κόμματα και οιαδήποτέ πρόσωπα είναι ή Ελλάς, το μέλλον της, ή ζωή του λαού της».

Ακολούθησαν οι εκλογές του 1935 και το πραξικόπημα τής 10ης ’Οκτωβρίου 1935 για την παλινόρθωση τής βασιλείας. Στις 25 Νοεμβρίου 1935 επέστρεψε ό Γεώργιος Β ' και στις 4 Αυγούστου 1936 εγκαθιδρύθηκε ή δικτατορία τού Μεταξά.

Ο Παπαναστασίου δεν μπορούσε να συγκρατήσει την οργή του για τη δικτατορία: «…την ελευθερία που μας χάρισαν οι πατεράδες μας, χύνοντας ποτάμια το αίμα τους, να ανεχθούμε να μας τη στερούν ο Μεταξάς και ο βασιλιάς, να μας κάνουν δούλους και εμείς να κάτσουμε ήσυχοι και να μη πολεμήσουμε την τυραννία. Εγώ δεν το μπορώ. Δεν το αντέχω. Με όση δύναμη έχω δε θα σταματήσω να τη πολεμάω.»

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου πέθανε ξαφνικά στις 16 Νοεμβρίου το 1936. Μόλις ενημερώθηκε ο Ιωάννης Μεταξάς επέμενε να γίνει η κηδεία δημοσία δαπάνη, να αποδοθούν τιμές Πρωθυπουργού  εν ενεργεία, και να εκφωνήσει ο Πρωθυπουργός τον επικήδειο. Αυτοί που του προκαλούσαν τέτοια οργή ήθελαν δήθεν να τον τιμήσουν. Η αδελφή του αρνήθηκε. αλλά υποχώρησε και δέχτηκε να γίνει δημοσία δαπάνη όταν της διαμήνυσε ο Μεταξάς ότι εάν δεν δεχτεί την πρότασή του ο νεκρός θα παραληφθεί από τις αστυνομικές αρχές και θα ταφεί τα ξημερώματα με την παρουσία μόνο της αδελφής του. Όμως εκεί που δεν υποχώρησε ήταν να εκφωνήσει ο Μεταξά τον επικήδειο.  Αξίζει να σημειωθεί, ότι λόγω της οικονομικής κατάστασης της οικογένειας Παπαναστασίου οι Αδελφοί Παπαστράτου  πρόσφεραν 30,000 δραχμές για τα έξοδα κηδείας.

Ο τάφος του είναι φτωχικός. Η βάση είναι τσιμεντένια. Μόνο ένας μεγάλος μαρμάρινος σταυρός στην επιφάνεια του τάφου. 

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στην πολιτική. Ήταν εθνικό κεφάλαιο για τη χώρα μας. Ήταν στοχαστής,  ανυποχώρητος στους αγώνες του και άφοβος. Ωστόσο, δεν είχε εχθρούς. Ήταν πολύ αγαπητός σε όλους ακόμα και στους πολιτικούς αντίπαλούς του.

 Ο Χάρτης

 Υποσημειώσεις:

(1)   Μέλη της Κοινωνιολογικής Εταιρείας: ο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλόπουλος, ο Θρασύβουλος Πετμεζάς, ο Θαλής Κουντούπης, ο Αλέξανδρος Δελμούζος ο Παναγιώτης Αραβαντινός και ο Αλέξανδρος Μυλωνάς. Αναστάσιος Τάχος, Οι απόψεις του Α.Π. για το κράτος και τη δημόσια διοίκηση σελ.277, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο.

(2)Τούλα Αποστολοπούλου-Γεωργιάδη, Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Ο πολιτικός, ο επιστήμων, ο αγωνιστής, ο άνθρωπος. Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο.

(3)   Γιάννης Κουκιάδης, Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η κοινωνική πολιτική του, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο.

(4)   Όμοιο με (3).

(5)   Όμοιο με (2).

(6)   Wikipedia: Ελληνικό Δημοψήφισμα 1924

(7)   Όμοιο με (2).

(8)   Μαρία Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, «Ο Αλέξανδρος  Παπαναστασίου  και η Βαλκανική Συνεννόηση». 

(https://olympias.lib.uoi.gr/jspui/bitstream/123456789/6100/1/2.%20%CE%9F%20%CE%91%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82%20%CE%A0%CE%B1%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CF%83%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%BF%CF%85.pdf)

        9) Άννα Κατσιγιάννη, Ο Σικελιανός και η Βαλκανική Ιδέα της στο περιοδικό ΑΝΤΙ.

          

Πηγές:

-Λάκης Ρήγος, Παπαναστασίου και αριστερά. Παράρτημα, Παπαναστασίου και Βενιζέλος, οι αντίθετες πολιτικές φιλοσοφίες.  Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο.

-Παύλος Πετρίδης, Η πορεία προς τη δικτατορία της 4^ης Αυγούστου σελ. 190 Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο.

Σφήκα-Θεοδοσίου, Αγγελική, Η ΠΡΟΣΑΡΤΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ. Η ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΜΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ (1881-1885) https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/1152

Εκλογικά συστήματα:  http://www.greeklaws.com/pubs/uploads/326.pdf