ΚΙΤΣΟΣ ΤΖΑΒΕΛΑΣ

Σούλι, 1801 — Αθήνα, 1855

Τμήμα 2/ 30

Ο Κίτσος (Κυριάκου) Τζαβέλας (1) υπήρξε αγωνιστής, σύμβουλος του Βασιλιά Όθωνα, Αντιστράτηγος στον Ελληνικό στρατό και μετέπειτα υπουργός και Πρωθυπουργός. Η ζωή του έχει πολλές ομοιότητες με τους άλλους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης.

Ο Κίτσος με τη στολή του

Ένα από τα αξιοσημείωτα της ζωής του Κίτσου Τζαβέλα βρίσκεται στο ρόλο που είχε ως αρχηγός των Σουλιωτών. Δεν υπάρχει παιδί σε Ελληνικό σχολείο που να μη γνωρίζει την επική ιστορία—κι ας πήρε μυθικές διαστάσεις: Η ανατίναξη στο Κούγκι και η αυτοθυσία των Σουλιωτών με τα μωρά στην αγκαλιά τους που έπεσαν από την άκρη του γκρεμού προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των Τουρκοαλβανών. Η περιφρόνηση τους μα και το θάρρος τους είναι μια από τις συγκλονιστικές ιστορίες του αγώνα για την ελευθερία.

Οι ιστορικοί, οι ποιητές και οι ζωγράφοι χρησιμοποίησαν την ιστορία ξανά και ξανά λόγω του Ρομαντισμού που επικρατούσε τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη. Οπωσδήποτε βοήθησε ότι εκπροσωπούσε το κίνημα ο ίδιος ο Λόρδος Βύρων, μία από της σημαντικότερες μορφές του Ρομαντισμού. Μέσα από αυτό το πρίσμα η ζωή των Σουλιωτών και ο αγώνας τους πήρε θρυλικές διαστάσεις και έγινε μέρος της εθνικής συνείδησης.

Το μνημείο του Κ. Τζαβέλα στο Α΄ Νεκροταφείο είναι μια ευκαιρία να δούμε από κοντά τους Σουλιώτες και την επιρροή τους στην σύγχρονη Ελλάδα.

Ποιοι ήταν οι Σουλιώτες;

Οι Σουλιώτες ήταν μια κοινότητα Αρβανιτών Ορθοδόξων Χριστιανών οι οποίοι τέλος του 1600 ή αρχές 1700 μετοίκησαν στην απρόσιτη περιοχή της Θεσπρωτίας. Σιγά-σιγά καθιέρωσαν μια αυτόνομη συνομοσπονδία με μεγάλο αριθμό γειτονικών χωριών σε ένα ενιαίο σύνολο απομακρυσμένων και δύσβατων περιοχών της Ηπείρου. (Το Σούλι, τη Σαμονίβα, την Κιάφα και το Αβαρίκο). Στην ακμή της ισχύος τους, υπολογίζεται ότι η συνομοσπονδία των Σουλιωτών είχε 12.000 πληθυσμό και πάνω από 60 χωριά.(2)

Περιοχή των Σουλιωτών

Ζούσαν με πολύ περιορισμένα προϊόντα λόγω του άγονου του ορεινού εδάφους με συνέπεια αυτή η ίδια η φύση να τους εξαναγκάζει πολλές φορές να προβαίνουν σε επιδρομές στις πεδινές περιοχές να ληστεύουν και να λαφυραγωγούν υποχρεώνοντας τους κατοίκους των περιοχών που υπέτασσαν να τους πληρώνουν φόρους σε χρήμα αλλά και σε είδος.

Ο Αλή Πασά

Οι Σουλιώτες είχαν δική τους μορφή κοινωνικής οργάνωσης που βασιζόταν στην οικογενειοκρατία, τις λεγόμενες φάρες, οι οποίες έφθαναν σε αριθμό περίπου τις 47, αντιπροσωπεύοντας 150 οικογένειες. Κάθε φάρα είχε τον δικό της αρχηγό του οποίου το αξίωμα ήταν κληρονομικό κατ΄ αρρενογονία. Οι αρχηγοί των φάρων συγκροτούσαν μια μορφή κυβέρνησης που λεγόταν «Κριτήριο της Πατρίδας» με κύριο καθήκον να κρίνει επί παντός και να αποφασίζει. Ανώτατη εξουσία ασκούσε το «Γενικό Συνέδριο» στο οποίο λάμβαναν μέρος εκτός από τους αρχηγούς των οικογενειών και κάθε Σουλιώτης που είχε διακριθεί σε ανδραγαθία. Το Γενικό Συνέδριο αποφάσιζε για θέματα πολέμου, ειρήνης, συμμαχίας και οτιδήποτε αφορούσε τις εξωτερικές σχέσεις της «συμπολιτείας», της οποίας πρωτεύουσα ήταν το Σούλι όπου και γίνονταν οι συνελεύσεις των δύο παραπάνω οργάνων.

Τα Σουλιωτοχώρια συντηρούσαν περίπου 2.500 ένοπλους λιτοδίαιτους, σκληραγωγημένους και ολιγαρκείς, οι οποίοι και αποτελούσαν εγγύηση της ασφάλειας της περιοχής, έναντι των Τούρκων.

 Δύσβατη περιοχή

Ο Αλή Πασά και η υποστήριξη των Σουλιωτών

από δυνάμεις εξωτερικού

Οι Οθωμανοί προσπάθησαν επί πολλά χρόνια να κατακτήσουν τα εδάφη της συνομοσπονδίας των Σουλιωτών, όχι βέβαια για να επιβάλλουν φόρους σε μια τελείως άγονη περιοχή, όσο για να εξουδετερώσουν τους ανυπότακτους Σουλιώτες. Συγκεκριμένα το 1789, το 1792 και το 1803. Την πρώτη φορά οι Σουλιώτες έδειξαν μοναδική δύναμη αντίστασης. Τη δεύτερη φορά οι Σουλιώτες πάλι βγήκαν νικητές! Να σημειώσουμε ότι οι Σουλιώτες έπαιρναν όλες τις προμήθειες τους από την Πάργα. Επίσης έλαβαν υποστήριξη από την Αγγλία, τη Ρωσία και τη Γαλλία και τους παρείχαν τα απαραίτητα όπλα και πυρομαχικά. Για τη Γαλλία και τη Ρωσία οι Σουλιώτες ήταν όργανο για να αποδυναμώσουν την οθωμανική αυτοκρατορία. (Όταν οι Βρετανοί πολιτικοί άλλαξαν διαθέσεις απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, προκειμένου να ενισχύσουν τις δυνάμεις εναντίον του Ναπολέοντα, οι προμήθειες όπλων και πυρομαχικών διακόπηκαν.)

Το 1803 ο Αλή Πασά πλέον έλεγχε τα Ιόνια Νησιά, το Βουθρωτό, την Ηγουμενίτσα, τη Βόνιτσα και την Πρέβεζα. Έκοψε την διέλευση από Πάργα και περικύκλωσε την περιοχή του Σουλίου. Εκεί ο Αλή έκτισε φρούριο και κάθισε και περίμενε... Οι Σουλιώτες συγκεντρώθηκαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και αποφάσισαν ή θα τους νικήσουν ή να πεθάνουν. Ήταν λιγότεροι από 2.000 οπλισμένοι.

Οι Σουλιώτες έκαναν τότε εκκλήσεις για βοήθεια στη Γαλλία και τη Ρωσία, που όμως δεν τελεσφόρησαν. Επακολούθησαν και νέες μάχες πολύ πιο σκληρές, με τελευταία στις 7 Δεκεμβρίου γύρω από το Κούγκι και την Κιάφα που είχαν αποσυρθεί. Μένοντας όμως χωρίς τρόφιμα και πυρομαχικά αναγκάστηκαν τελικά να συνθηκολογήσουν ζητώντας εγγυήσεις για ασφαλές πέρασμα.

Ο Αλή Πασάς υποσχέθηκε να τους αφήσει ελεύθερους με όλη την κινητή ιδιοκτησία τους, ακόμη και τα όπλα τους, φτάνει να εγκατέλειπαν μαζί με τις οικογένειές τους, το ταχύτερο, τα πάτρια εδάφη τους. Τέσσερις μέρες μετά, στις 16 Δεκεμβρίου οι Σουλιώτες χωρίστηκαν σε τρεις φάλαγγες οι οποίες αναχώρησαν για τις ακτές της Ηπείρου. Έτσι έληξε η 3η εκστρατεία η οποία και κατέστη τελικά νικηφόρα για τον Αλή Πασά μετά από τόσους αγώνες.

Όταν οι Σουλιώτες έφυγαν, ο κοσμοκαλόγερος Σαμουήλ έμεινε τελευταίος, μαζί με λίγους ηλικιωμένους και βαριά τραυματίες, για να παραδώσουν την μπαρουταποθήκη, που ήταν μέσα στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, σε έναν βραχότοπο. Όμως, όταν οι άντρες του Αλή πασά έφτασαν στην αποθήκη, ο Σαμουήλ έβαλε φωτιά και μαζί με τους συντρόφους του ανατινάχτηκαν.

Η Εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στο Κούγκι

Η δεύτερη φάλαγγα χτυπήθηκε στο Ζάλογγο 16 Δεκεμβρίου 1803. Εκεί ακολούθησε απέλπιδα μάχη. Σκοτώθηκαν πολλοί Σουλιώτες ενώ περίπου 60 Σουλιώτισσες προτίμησαν, αντί την αιχμαλωσία, να γκρεμιστούν με τα παιδιά τους στο Ζάλογγο.

Σήμερα έχει στηθεί στους βράχους του Zαλόγγου μνημείο, ως φόρος τιμής στο ακαταδάμαστο πνεύμα των γυναικών αυτών. Έργο του γλύπτη Γεωργίου Ζογγολόπουλου, 1961

Η τρίτη φάλαγγα υπό τους Μποτσαραίους έφθασε στο Βουργαρέλι που ήταν το άντρο των Μποτσαραίων. Από εκεί αναχώρησαν τον Ιανουάριο, προς τα Άγραφα φοβούμενοι παρασπονδία του Αλή Πασά, όπου και εγκαταστάθηκαν γύρω από τη Μονή Σέλτσου. Τελικά στις 4 Απριλίου 1804 οι Τούρκοι περικυκλώνουν την περιοχή και ακολούθησε η περίφημη Μάχη του Σέλτσου κατά την οποία πολλοί Σουλιώτες σφαγιάστηκαν και περισσότερες από 200 Σουλιώτισσες ακολούθησαν το παράδειγμα εκείνων του Ζαλόγγου.

Χαλάσματα του φρουρίου του Αλή Πασά

Ο Λόρδος Βύρων και ο θρύλος των Σουλιωτών

Εντούτοις, χάρη στον Lord Byron ο θρύλος των Σουλιωτών εξαπλώθηκε. Εξάλλου, κι ο ίδιος ο Βύρων, σαν επαναστάτης αισθάνθηκε μια φυσική συμπάθεια στους αχαλίνωτους, ανεξάρτητους Σουλιώτες — τόσο που προσέλαβε μερικούς για την προσωπική ασφάλεια του.

Ο Λόρδος Βύρων είχε πέντε στολές.

Όταν έφτασε ο Βύρων στο Μεσολόγγι τον Νοέμβριο του 1823 ένωσε τις δυνάμεις του με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και άρχισε να οργανώνει στρατιωτικά σώματα με δικά του έξοδα. (3) Παράλληλα, ο Λόρδος έκανε προσπάθειες να οργανώσει τους Σουλιώτες για μια επίθεση στο Λεπάντο της Ναυπάκτου. 

Από το Βιβλίο του William St Clair’s : That Greece Might Still be Free 

Δεν ήταν πάντα εύκολη η συνεργασία με τους Σουλιώτες. Μάλιστα μετά από την πρώτη του επαφή με τους Σουλιώτες, ο Λόρδος Βύρων περιγράφει τους Σουλιώτες ως "κακότροπους Ρωμιούς που μιλούν λίγα Ιλλυρικά". Ο Λόρδος Βύρων είχε να αντιμετωπίσει τη δυσπιστία τους απέναντί του. Έπρεπε να τους εκπαιδεύσει στις στρατηγικές ενός τακτικού στρατού. και επίσης έπρεπε να ενδίδει στο αίτημα τους για χρήματα. (4) Πολλές φορές παραπονιόταν για τους Σουλιώτες και μάλιστα ήρθε σε ρήξη με τον αρχηγό τον Κίτσο Τζαβέλα που είχε πάρει τη θέση του Μάρκου Μπότσαρη. Στο ημερολόγιο του ο Λόρδος Βύρων γράφει: «Προσπαθώντας μάταια με υψηλό κόστος και αρκετή δυσκολία – και αρκετό κίνδυνο να ενώσω τους Σουλιώτες για το καλό της Ελλάδας και το δικό τους καλό έχω φτάσει στην ακόλουθη απόφαση —Δεν θα έχω να κάνω πλέον με τους Σουλιώτες—μπορούν να πάνε μαζί με τους Τούρκους ή με το διάβολο...μπορούν να με κόψουν σε περισσότερα κομμάτια από τις διαφορές που έχουν μεταξύ τους αλλά δεν θα αλλάξω απόφαση».

Ο απόηχος

Αναμφισβήτητα η επιρροή του Λόρδου στην Ελληνική Επανάσταση ήταν ανυπολόγιστη (5). Η ιστορία των Σουλιωτών δέθηκε με την ιστορία του Βύρωνα, απέκτησε διεθνή φήμη μέσα από τα πολλά έργα των ιστορικών, ποιητών και ζωγράφων. Ο απόηχος συνέβαλε στην αφύπνιση της κοινής γνώμης. Επηρεάστηκαν και εμπνεύστηκαν οι ζωγράφοι και οι λόγιοι· οι διανοούμενοι όπως ο Σατωμπριάν, ο Ουγκώ κ.α. ακολούθησαν το παράδειγμα του Lord Byron ενώ οι ζωγράφοι απεικόνισαν τους αγώνες για την ελευθερία των Ελλήνων.

Ο χορός του Ζαλόγγου, του ζωγράφου by Claude Pinet (περίπου 1820)

Η Ελλάδα πάνω στα χαλάσματα του Μεσολογγίου του ζωγράφου

Eugene Delacroix, 1827

Ο θάνατος του Λάμπρου Τσαβέλα το 1855 του

ζωγράφου Donato Francesco de Vivo.

Από τη Φιλελληνική τέχνη (συλλογή της ΕΕΦ). Ένα ιδιαίτερα καλαίσθητο ρολόι, των αρχών του 19ου αιώνα, από την Γαλλία. Παρουσιάζει έναν Σουλιώτη αγωνιστή έφιππο. Η μορφή είναι εμπνευσμένη από λιθογραφία του Γάλλου καλλιτέχνη Karl Loeillot, με θέμα «παραμονή επίθεσης». Οι Σουλιώτες ήταν οι φοβερότεροι πολεμιστές της Ελληνικής Επανάστασης, γνωστοί στο Ευρωπαϊκό κοινό από τα έργα του Λόρδου Βύρωνος. (ΕΕΦ: Εταιρεία για τον Ελληνισμό και Φιλελληνισμό)

Ο Λόρδος Βύρων στο τάφο του Μάρκου Μπότσαρη

του ζωγράφου Ludovico Lipparini 1850

Η στήλη του μνημείου επηρεασμένη από το Ρομαντισμό

Ο Χάρτης

Υποσημειώσεις

(1) Η ζωή του Κίτσου Τζαβέλα: Ο Κίτσος γεννήθηκε το 1801. Ο παππούς του ήταν ο Λάμπρος και ο πατέρας τους ο Φώτος. Ο πατέρας του δήλωσε ότι ένας γιος που δεν είναι πρόθυμος να πολεμήσει και να πεθάνει για την ελευθερία δεν ήταν άξιος να είναι γιος του. Ο Φώτος δολοφονήθηκε το 1809 από ανθρώπους του Αλή Πασά και ο Κίτσος μεγάλωσε στην Κέρκυρα με σκοπό να γυρίσει ως αρχηγός των Σουλιωτών. Όταν σκοτώθηκε το 1822 ο Αλή Πασά και η επανάσταση είχε ήδη ξεκινήσει έστειλαν το Κίτσο στην Ιταλία να βρει χρηματοδότηση για τον αγώνα. Πολέμησε στην Πρώτη Πολιορκία του Μεσολογγίου, στη μάχη του Κεφαλόβρυσου του Καρπενησίου (όπου ο Μάρκος Μπότσαρης σκοτώθηκε το 1823), στο Αίγιο της Αχαΐας, στην Πύλο, στην πολιορκία του Αιτωλικού, στην έξοδο του Μεσολογγίου. Το 1827 πολέμησε στην Αττική, στον Αγώνα για την απελευθέρωση της Αθήνας με τον Γ. Καραΐσκάκη.

Ο Καποδίστριας τον έκανε χιλίαρχο της Α' Χιλιαρχίας το 1828, αναθέτοντάς του μάλιστα να εκκαθαρίσει την Στερεά Ελλάδα από τους Τουρκαλβανούς και τους Τουρκοαιγυπτίους, ενώ το 1829 συμμετείχε στην ανακατάληψη του Αντιρρίου, της Ναυπάκτου και του Μεσολογγίου. Μαζί με τον Κολοκοτρώνη στα χρόνια της Αντιβασιλείας φυλακίστηκε, διότι υπήρξε μέλος της ρωσόφιλης μερίδας. Μετά την ενηλικίωσή του Όθωνα το 1835, τον έκανε υποστράτηγο κι αργότερα αντιστράτηγο και υπασπιστή του. Το 1844 αναδείχτηκε Υπουργός Στρατιωτικών στην κυβέρνηση Κωλέττη. Για ένα μικρό διάστημα διετέλεσε Πρωθυπουργός. Το 1849 έγινε Υπουργός των Στρατιωτικών πάλι. Ποτέ δεν εγκατέλειψε τη στρατιωτική του ιδιότητα. Όταν ξέσπασε στην Ελλάδα το Απελευθερωτικό κίνημα των Αλύτρωτων περιοχών ανέλαβε την ηγεσία των επιχειρήσεων στην Ήπειρο. Πέθανε στις 9 Μαρτίου 1855 στο Μεσολόγγι. Η προτομή του Κίτσου Τζαβέλα κοσμεί το Πεδίον του Άρεως στην Αθήνα.

(2) Όσο μεγάλωνε ο θρύλος των Σουλιωτών τόσο αυξήθηκε και το ενδιαφέρον για την εθνικότητα τους.

(3) Ένα εξαιρετικό βιβλίο για τη ζωή του Λόρδου Βύρωνα, Byron's War: Romantic Rebellion, Greek Revolution του Roderick Beaton. Στο μνημείο του Λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι γράφει: Εάν είμαι ποιητής, ο αέρας της Ελλάδας με έχει κάνει. Ρομαντικό και γενναιόδωρο!

(4) Ο πάμπλουτος Lord Byron ήταν πολύ γενναιόδωρος με τα χρήματά του. Ένα πολύ μεγάλο ποσόν διέθεσε για τις ανάγκες της Ελληνικής Επανάστασης.

(5) Ο επικήδειος λόγος του Σπύρου Τρικούπη ήταν πολύ καλά διατυπωμένος και εξαιρετικά συγκινητικός. Μεταφράσθηκε, έκανε τον γύρο όλης της Ευρώπης και έφθασε μέχρι την Αμερική. («Χαρίλαος Τρικούπης» της Λύντια Τρίχα, σελίδα 52.)