ΖΥΛ ΝΤΑΣΣΕΝ, Ο ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΣ

 Κείμενο της Δέσποινας Φακάρου*

1911- 2008

Τμήμα Πολυτελείας #66

Κατέληξε όπως οι περισσότεροι άνθρωποι στην Ελλάδα, μπορείς να το φανταστείς; Ήταν ένα παιδί από   Χάρλεμ της Nέας Υόρκης! Ήταν ένας ζεστός, ευγενικός  αστείος άνθρωπος.

---Bruce Goldstein, (1)

Ο Ζυλ Ντασσέν ήταν ένας από τους σπουδαίους καινοτόμους σκηνοθέτες του 20^ου αιώνα, ο οποίος εργάστηκε με πολλά μεγάλα ονόματα του Hollywood  κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης καριέρας του. Μια αλυσίδα από σκληρές μαυρόασπρες ταινίες− κομμάτια της ζωής− δημιούργησαν τη φήμη του πριν μπει στη Μαύρη Λίστα του Μακάρθυ. Πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στην Ευρώπη, όπου έκανε τις πιο αγαπημένες του ταινίες,  συμπεριλαμβανόμενης την ταινία «Ποτέ την Κυριακή», συστήνοντας έτσι την Ελλάδα στον κόσμο την μετέπειτα σύζυγό του, Μελίνα Μερκούρη και τον μουσικοσυνθέτη Μάνο Χατζιδάκι.   

Το  ντοκιμαντερίστικο στυλ κάνει τις ταινίες του, ακόμα και τις λιγότερο πετυχημένες του, συναρπαστικές  ακόμα και σήμερα, πηγαίνοντας μας πίσω σε παλιές εικόνες της Νέας Υόρκης, του Σαν Φρανσίσκο, του Λονδίνου, του Παρισιού και του Πειραιά. Αλλά οι σπουδαίες του ταινίες είναι περισσότερο από αυτό:  καθηλωτικές και καθαρτικές όπως οι αρχαίες τραγωδίες που αγαπούσε συνδυάζοντας ρεαλισμό και λυρισμό.

Τα πρώτα του χρόνια

Ο Ντασσέν δεύτερος από αριστερά 

Ο Ζυλ ήταν ένα από τα οκτώ παιδιά του Ρώσο-Εβραίου κουρέα. Σε μικρή ηλικία μετακόμισε με την οικογένειά του στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης. Έζησε σκληρά φτωχικά χρόνια ενώ όχι πολύ μακριά από το σπίτι του, στο Παρκ Άβενιου,  έμεναν οι πιο πλούσιοι της Αμερικής. Μόνιμος σκοπός του ήταν να παρουσιάζει τα κοινωνικά ζητήματα. Όπως τα αδέλφια του έτσι κι εκείνος να εργάζεται άρχισε από μικρή ηλικία και να βοηθά την οικογένειά του. (Η εταιρία MGM επινόησε μια όμορφη ιστορία ότι όταν ο Ντασσέν τελείωσε το γυμνάσιο έκανε δύο χρόνια σε σχολή ηθοποιών στην Ευρώπη για να τον παρουσιάσουν πιο σπουδαίο). (2)

Εντούτοις έμαθε Εβραϊκά, προκειμένου να δουλέψει σε μια προοδευτική εταιρεία ηθοποιών  την Artef, μιας ομάδας η οποία στήριζε κυρίως το εβραϊκό λαϊκό θέατρο και άρχισε να γράφει σενάρια για το ραδιόφωνο.  Παντρεύτηκε την  βιολονίστα Béatrice Launer (με την οποία απέκτησε τρία παιδιά) και γράφτηκε στο Κομμουνιστικό κόμμα μολονότι παραιτήθηκε το 1939 όταν ανακοινώθηκε η συμφωνία με τον Χίτλερ και τον Στάλιν.

Ο Ντασσέν συνειδητοποίησε ότι το ενδιαφέρον του ήταν πίσω από την κάμερα και όχι μπροστά και χάρη στις επιτυχίες του στην Νέα Υόρκη εξασφάλισε εξάμηνη σύμβαση πρακτικής δίπλα στον Alfred Hitchcock.  Η πρώτη μεγάλη επιτυχία του ήρθε το 1941 με την ταινία The Tell-tale Heart. Τότε η MGM του πρότεινε επταετή σύμβαση. Αλλά ο Ντασσέν μισούσε το σύστημα πιστεύοντας ότι ήταν μια βελτιωμένη εκδοχή της σκλαβιάς. Τότε, έκανε μια ιδιότυπη λευκή απεργία, στο πλαίσιο της οποίας αρνούνταν να εξαργυρώσει τα τσεκ που λάμβανε και απέρριπτε όλα τα σενάρια που του έστελναν. Στη συνέχεια πήγε στην Universal. (3)

Τα χρόνια μεταξύ 1947 και 1950 δημιούργησε όνομα με πέντε ταινίες νουάρ Brute Force (1947) με τον Μπαρτ Λάνκαστερ, με θέμα μια βίαιη εξέγερση στις φυλακές⸱ The Naked City με τον  Barry Fitzgerald (1948) που αφορούσε ένα έγκλημα στη Νέα Υόρκη, το πρώτο φιλμ  που γυρίστηκε στους δρόμους της Νέας Υόρκης. Πάλι όμως αισθανόταν ο Ντασέν προδομένος από την εταιρεία Universal και πήγε στην Twentieth Century-Fox, όπου γύρισε το Thieves’ Highway (1949),  μια δυνατή ταινία για την εκμετάλλευση των εμπόρων οπωροκηπευτικών στο Σαν Φρανσίσκο. (4)

Θύμα του Μακαρθισμού

Το Night and the City γυρίστηκε στο βομβαρδισμένο Λονδίνο το 1950 με τον  κυνηγημένο μικρό-απατεώνα− ίδιος ο Ντασσέν.  Το αφεντικό στο Twentieth Century-Fox,  Darryl F. Zanuck τον είχε προειδοποιήσει να πάρει τη δουλειά γιατί φοβόταν ότι το όνομά του θα ακουστεί στις ακροάσεις του Μακάρθυ. Για πρώτη φορά ο κακός του Ντασσέν έγινε ο κεντρικός ήρωας της ταινίας.

Όντως, εκείνη τη χρονιά συνάδελφος σκηνοθέτης κατήγγειλε τον Ντασσέν  στην αρμόδια Επιτροπή Μακάρθυ. Ενώ ποτέ δεν κλήθηκε να καταθέσει ο Ντασσέν ήξερε ότι η καριέρα του στην Αμερική είχε τελειώσει και έτσι εκείνος μαζί με την οικογένειά του μετακόμισαν στη Γαλλία.  

Τα επόμενα πέντε χρόνια ήταν δύσκολα χωρίς δουλειά. Ενώ είχε προτάσεις  ακυρώνονταν την τελευταία στιγμή από την Αμερική η οποία απειλούσε ότι οποιοσδήποτε σχετιζόταν με τον Ντασσέν δεν θα έβρισκε δουλειά ή δεν θα έδειχναν ξανά τις ταινίες του στην Αμερική.  Όπως και οι άλλοι, οι οποίοι βρέθηκαν στη Μαύρη Λίστα επί Μακαρθισμού, επιβίωσε γράφοντας σενάρια με ψευδώνυμο.  Πάντα πρόσεχε με τους φίλους του να μην εμφανιστούν μαζί δημόσια ώστε να μην τους φέρει σε δύσκολη θέση. Μόνο ο Gene Kelly είχε το θάρρος να εμφανίζεται δημόσια μαζί του. (5)

Η καριέρα του Ντασσέν επανήλθε όταν του προτάθηκε να γυρίσει την χαμηλού κόστους ταινία βασισμένη στο βιβλίο Rififi Chez les Hommes. Ενθουσιασμένος που θα δούλευε ξανά, ο Ντασσέν έγραψε σενάριο βασισμένο στη σκηνή του βιβλίου με την κλοπή του κοσμηματοπωλείου και δημιούργησε την πρώτη ταινία ληστείας με μπόλικη αγωνία χωρίς  τριάντα λεπτά διάλογο ή μουσική.  Είχε μεγάλη επιτυχία. Ο σκηνοθέτης  François Truffaut έγραψε: «Από το χειρότερο βιβλίο εγκλήματος που έχω διαβάσει, ο Ζυλ Ντασσέν έφτιαξε το καλύτερο φιλμ νουάρ που έχω δει ποτέ».

Οι διανομείς ταινιών της Αμερικής πρόσφεραν πολλά χρήματα στον Ντασσέν να βγάλει το όνομά του από την ταινία αλλά όταν αρνήθηκε έγινε η πρώτη ταινία που διανεμήθηκε στην Αμερική με το πραγματικό όνομα ενός σκηνοθέτη που βρέθηκε στη Μαύρη Λίστα (6), στρώνοντας έτσι το δρόμο για εξιλέωση των άλλων σκηνοθετών και σεναριογράφων που βρέθηκαν στη Μαύρη Λίστα.

Ο Φιλέλληνας Ντασσέν

Το 1955 ήταν η χρονιά όπου άρχισε  να γράφεται το κεφάλαιο Ελλάδα της ζωής του. Βρισκόταν στις Κάννες για την ταινία Ριφιφί −όπου και βραβεύτηκε− και γνωρίζεται με την Μελίνα Μερκούρη, η οποία βρισκόταν εκεί για την ταινία του Κακογιάννη, «Στέλλα». 

Ο Ντασσέν είχε ανακαλύψει τον Καζαντζάκη και είχε εντυπωσιαστεί τόσο με την Ελληνική ταινία που της ζήτησε να παίξει στην επόμενη ταινία του. Η Μελίνα θα έγραφε αργότερα στο βιβλίο της, « Γεννήθηκα Ελληνίδα» ότι πάντα με ευχαριστούσε να δείξω την Ελλάδα στους ανθρώπους που έρχονταν για πρώτη φορά− αλλά δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά να δείξεις την Ελλάδα στον άντρα που αγαπάς- ειδικά όταν την ερωτεύεται».

Η ταινία ήταν  η κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» που γυρίστηκε με Γαλλικό συνεργείο στην Κρήτη⸱  είναι ένα από τα διαμάντια του Ντασσέν− δυναμική και πειστική.

«Ο Ντασέν κατόρθωσε να συνδυάσει την παραδοσιακή αφηγηματικότητα του κινηματογράφου του Χόλυγουντ με το οπτικό στυλ του ευρωπαϊκού κινηματογράφου [...]. Το ντοκιμαντερίστικο ύφος του, η χρήση φυσικών χώρων και η εμμονή του στα αστικά τοπία, άσκησαν πολύ μεγάλη επιρροή σ’ έναν σημαντικό αριθμό κινηματογραφικών δημιουργών», είπε ο  Μάρτιν Σκορσέζε.

Ο Ντασσέν έγραψε και σκηνοθέτησε το «Ποτέ την Κυριακή» το 1960. Ο προϋπολογισμός ήταν τόσο χαμηλός  που αντί να προσλάβει κάποιον ηθοποιό   έπαιξε ο ίδιος. Έλεγε αργότερα ότι πάντα έκλεινε τα μάτια του όταν εμφανιζόταν ο ίδιος στη μεγάλη οθόνη - μάλλον ήταν πολύ αυστηρός με τον εαυτό του. Ωστόσο, η Μελίνα βραβεύτηκε στις Κάννες καθώς και ο Μάνος Χατζιδάκις για τη μουσική του.  Το joie de vivre έκανε εκατομμύρια κόσμο να θέλει να επισκεφτεί την Ελλάδα.  Πράγματι, η ταινία συμβάλει καθοριστικά στην τουριστική έκρηξη της χώρας.

Το 1962  επανήλθε με μια πολύ διαφορετική ταινία, την «Φαίδρα»  βασισμένη στην τραγωδία του Ευριπίδη,  Ιππόλυτος⸱ που αφηγείται το παράνομο ερωτικό πάθος της Φαίδρας, συζύγου του Θησέα για τον γιο του Ιππόλυτος ΄Έπαιξαν η Μελίνα Μερκούρη, η Vallone και ο Anthony Perkins, με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη με στοίχους του Νίκου Γκάτσου.  

Το 1964 ακολούθησε η ταινία «Τοπ Καπί» μια έγχρωμη ταινία ληστείας (heist). Ανάλαφρη ταινία η οποία γυρίστηκε στην Κωνσταντινούπολη. Έπαιξαν η Μελίνα,  ο Maximilian Schell, ο Robert Morley και ο Peter Ustinov. Ο  Ustinov έφυγε από τη βραδιά Όσκαρ με ένα δικό του αγαλματίδιο!

Μετά από χρόνια που συζούσε με την Μελίνα, ο Ζυλ πήρε διαζύγιο από τη γυναίκα του το 1962 και παντρεύτηκε τη Μελίνα το 1966. Ήταν στη Νέα Υόρκη και ανέβασαν στο θέατρο Broadway, το μιούζικαλ "Ίλια Ντάρλινγκ", που αποτελεί τη θεατρική μεταφορά του «Ποτέ την Κυριακή». Ενώ συνεχιζόταν το έργο και το  1967  μαθαίνουν για το πραξικόπημα στις 21 Απριλίου. Το ζευγάρι πέρασε τα επόμενα επτά χρόνια στο εξωτερικό, στο προσκήνιο της διεθνούς εκστρατείας κατά της χούντας.

Ο Ντασσέν γύρισε ακόμα: Uptight (1968), η οποία γυρίστηκε στο Cleveland, Ohio μετά από τη δολοφονία του Martin Luther King, με σενάριο που βασίζεται στου  Liam O’Flaherty’s, The Informer με  θίασο που αποτελείτο από μόνο μαύρους ηθοποιούς και το  1970 γύρισε την ταινία «Υπόσχεση την Αυγή». Βασίστηκε στο έργο του Ρομέν Γκαρί, γύρω από τις προσπάθειες μιας Ρωσίδας, να μεγαλώσει τον ταλαντούχο γιο της, στην Πολωνία, στα πρώτα χρόνια ύστερα από τη Σοβιετική Επανάσταση.  

Με την εξέγερση  του Πολυτεχνείου το 1974 ο Ντασσέν (σε συνεργασία με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Γιάννη Μαρκόπουλο) γυρίζει την ταινία, «Η Δοκιμή» γυρισμένο μέσα σε μια αποθήκη στη Νέα Υόρκη σε χρονικό ρεκόρ τριών εβδομάδων. Έπαιξαν: η Ολυμπία Δουκάκης,  η Lillian Hellman, ο Arthur Miller, ο Laurence Olivier και ο Maximilian Schell αλλά ποτέ δεν διανεμήθηκε στους κινηματογράφους. Μόλις τελείωσαν τα γυρίσματα έπεσε η χούντα. 

Το 1974 ο Ντασσέν και η Μελίνα επέστρεψαν στην Ελλάδα όπου η Μελίνα ασχολήθηκε με την πολιτική. Ο Ντασσέν σκηνοθέτησε δύο έργα ακόμη: «Κραυγή γυναικών» βασισμένο στην Μήδεια με την Μελίνα και την Ellen Burstyn (1978) και  το 1980 την ταινία «Στα 16 γνώρισα τον έρωτα» με τον  Richard Burton και την Tatum O’Neal⸱ ήταν ο χρόνος όπου ο μεγαλύτερος γιος του, ο Joe −ο οποίος είχε παίξει μικρούς ρόλους στα έργα του πατέρα του και μετά ασχολήθηκε με την μουσική− πέθανε ξαφνικά από καρδιακή προσβολή στα σαράντα δύο του.  

Πολιτογραφημένος πλέον Έλληνας, ο Ζυλ Ντασσέν εργάστηκε ως διευθυντής στο θέατρο μέχρι που πέθανε η Μελίνα το 1994. Ίδρυσε το Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη για την προώθηση της δημιουργίας του νέου μουσείου της Ακρόπολης και την προβολή του ελληνικού πολιτισμού. 

Πέθανε μερικούς μήνες πριν γίνουν τα εγκαίνια του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης και θάφτηκε δίπλα στην Μελίνα. Τότε, ο Κώστας Καραμανλής έβγαλε τον επικήδειο:

«Η Ελλάδα πενθεί τον θάνατο ενός σπάνιου ανθρώπου, σημαντικού καλλιτέχνη και αληθινός φίλος. Το πάθος, η ατελείωτη δημιουργική ενέργεια, το μαχητικό πνεύμα και η ευγένεια του θα μείνουν αξέχαστα.» (7)

Μερικές από τις ταινίες του Ντασσέν:

Ο Δήμιος των Κολασμένων (https://www.dailymotion.com/video/x1zny4j) 

Γυμνή Πόλη (https://www.youtube.com/watch?v=Qz4aEfOJGfY) 

Η Λεωφόρος των Κλεφτών (https://www.youtube.com/watch?v=4t4sj4G63no) 

Η νύχτα και η Πόλη(https://www.youtube.com/watch?v=pFnpoaRHpfA) 

Ποτέ την Κυριακή (https://www.youtube.com/watch?v=GLtGEM1fct8) 

Φαίδρα (https://www.dailymotion.com/video/x21iyuq]) 

Uptight (https://www.youtube.com/watch?v=waZLHsSoPC8)

Ο Χάρτης

Υποσημειώσεις: 

1.   Bruce Goldstein in a 2018 interview (https://www.youtube.com/watch?v=3a9OCqwHu28)

2.  Interview for Télérama, 10 July 1999 http://www.cinememorial.com/acteur_Jules_Dassin_697.html.

3.  French TV Interview (1972 https://www.youtube.com/watch?v=jPbTH39Zl9I)

4. Thieves’ Highway: Dangerous Fruit (https://www.criterion.com/current/posts/354-thieves-highway-dangerous-fruit)

5. Jules Dassin interview (https://www.youtube.com/watch?v=j2F31S8Zm1w)

6.  Fresh Air interview, 2001 (https://www.youtube.com/watch?v=JXJ0Z63-JB0) 

Πηγές:

7.    Wikipedia, Jules Dassin

 https://www.lifo.gr/articles/cinema_articles/276320/zyl-ntassen-i-zoi-kai-oi-tainies-toy-skinotheti-toy-rififi-kai-toy-pote-tin-kyriaki του Χρήστου Παρίδη. 

* Δέσποινα Φακάρου είναι συγγραφέας.  Δείτε: https://www.facarospauls.com/