ΣΕΜΝΗ ΠΑΠΑΣΠΥΡΙΔΗ ΚΑΡΟΥΖΟΥ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ

 

 

Σέμνη Παπασπυρίδη-Καρούζου

1897-1994

Πιθανόν, μια από τις πιο σημαντικές γυναίκες στην Ελληνική Αρχαιολογία (1)

Τμήμα 7 # 706

Η Σέμνη  Παπασπυρίδη - Καρούζου ήταν αρχαιολόγος η οποία έμεινε στην αρχαιολογική ιστορία της Ελλάδας ως πρωτοπόρος ερευνήτρια, ειδικά από τη θέση της ως Έφορος της Συλλογής Αγγείων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου -  για 34 χρόνια!

Κατά την διάρκεια της καριέρας της έκανε εκσκαφές στην Κρήτη, Εύβοια και Θεσσαλία και στην Αργολίδα. Ήταν η πρώτη γυναίκα που υπηρέτησε στην Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία τότε που οι μορφωμένες γυναίκες έπρεπε να προσέχουν πάρα πολύ να μην ταρακουνηθεί η καθιερωμένη ανδροκρατία. Αν και η ίδια δεν ήταν φανατική φεμινίστρια  δεν θα μπορούσε να αποφύγει κάποια εμπλοκή στους αγώνες υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών.  

Η Ζωή της

Η Κλεοσέμνη Παπασπυρίδη γεννήθηκε το 1897 στην Τρίπολη της Πελοποννήσου. Ο πατέρας της ήταν στρατιωτικός και η μητέρα της, μοναχοκόρη δικαστή. Έλαβε γαλλική μόρφωση, όπως τα περισσότερα κορίτσια της μεσαίας και ανώτερης κοινωνικής τάξης τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα.  

Λόγω του επαγγέλματος του πατέρα της, αναγκάζονταν να μετακινούνται συχνά σε διάφορες πόλεις της ελληνικής επαρχίας, μέχρι να καταλήξουν στην Αθήνα όπου η Σέμνη τελείωσε το Λύκειο.  

 

Ο Καθηγητής Χρήστος Τσούντας 

Ήταν μαθήτρια του αρχαιολόγου και Καθηγητή Χρήστου Τσούντα.  Τον «κατ΄εξοχήν δάσκαλο» όπως έλεγε ο μετέπειτα σύζυγός της Χρήστος Καρούζος.

Το 1921 η Σέμνη πήρε θέση στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. Στην συνέχεια έγινε έφορος αρχαιοτήτων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Και ήταν η πρώτη φορά που γυναίκα πήρε τέτοια θέση! 

 

Ο Χρήστος Καρούζος 

Χρήστος Καρούζος

Μαθητές της αρχαιολογίας του Καθηγητή Τσούντα,  ήταν ο Χρήστος Καρούζος, ο Ιωάννης Μηλιάδης καθώς και ο Σπυρίδωνας Μαρινάτος. Στο πολιτικό γίγνεσθαι  ο  Μαρινάτος βρισκόταν  στην συντηρητική πτέρυγα -  Ο Καρούζος, και η Σέμνη ήταν αριστεροί ενώ ο Μηλιάδης στρατεύτηκε με την νεολαία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου.

Ο Ιωάννης Μηλιάδης

Ωστόσο, όλοι τους είχαν φιλοδοξίες γρήγορης εξέλιξης στην Υπηρεσία και κατάληψης μεγάλων θέσεων. Το πέτυχαν με συνεχείς προσωπικές συγκρούσεις, στις οποίες το πολιτικό-κομματικό στοιχείο είχε σημασία.

Αυτό που έκανε την αντιπαλότητα τόσο  δυνητικά τοξική ήταν το γεγονός ότι ο κύκλος των αρχαιολόγων ήταν αφενός μικρή αφετέρου ήταν στενά συνδεδεμένοι και  διαδραστική.  Όλοι, παρά τις πολιτικές πεποιθήσεις, έπρεπε να συνεργάζονται.   Ωστόσο,  ένας αρχαιολόγος με ισχυρές πολιτικές  σχέσεις μπορούσε να βλάψει τον αντίπαλό του ειδικά αν ο αντίπαλός του ήταν αντίθετος με την εξουσία.

Η Σέμνη συνεργάστηκε με τον Ernst Bushor, Διευθυντή του  Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου  Institute και του  Άγγλου Sir John Beazly, καταξιωμένος ακαδημαϊκός των Ελληνικών αγγείων.  Εκείνος ήταν που της ενέπνευσε τον ενθουσιασμό για τα αγγεία της αρχαιότητας. 

Ο κοινωνικός κύκλος της Σέμνης πολύ ξεχωριστός.  Όσο βρισκόταν η Σέμνη στο Ηράκλειο, είχε την ευκαιρία να μπει στον κύκλο επαφών του συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη, τον οποίο είχε γνωρίσει λίγα χρόνια νωρίτερα μαζί με τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό. Στο φιλικό της περιβάλλον συμπεριλαμβάνονταν και ο μεταρρυθμιστής Δημήτριος Γληνός, ο Μανώλης Τριανταφυλλίδης, ο φιλόσοφος Γιάννης Ιμβριώτης και ο συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος.

To 1924 μεταφέρθηκε στην Κρήτη προκειμένου να συνεργαστεί με τον αρχαιολόγο Στέφανο Ξανθουδίδη ο οποίος είχε διενήργησε αρχαιολογικές ανασκαφές σε πολλά μέρη της Κρήτης και ασχολήθηκε συστηματικά με την μεσαιωνική ιστορία και την γλώσσα του νησιού. 

Αργότερα μετέβη στην Εύβοια, όπου διεξήγε έρευνα για την αρχαία Ερέτρια.

Γερμανία

Το 1928  ο Χρήστος Καρούζος και η Σέμνη έλαβαν εκπαιδευτική άδεια και πήγαν στο Μόναχο με κρατική υποτροφία, εκτείνοντας τις σπουδές τους με καθηγητές τους E. Bushor, C. Weickert, P. Wolters και W. Pinder· την επόμενη χρονιά γράφτηκαν ως ακροατές στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, μαθητεύοντας κοντά στον G. Rodenwaldt. Στη Γερμανία έμειναν έως το τέλος του 1930, χρονιά κατά την οποία προήχθη  ο Χρήστος Καρούζος σε Έφορο Αρχαιοτήτων Α΄.

Η Σέμνη και ο Χρήστος Καρούζος καθώς και  ο συνάδελφός της Ιωάννης Μηλιάδης υποστηρικτές του δημοτικισμού, υπήρξαν μέλη του Εκπαιδευτικού Ομίλου των Γληνού – Δελμούζου – Τριανταφυλλίδη. Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος ήταν στην πράξη μια συμμαχία αριστερών και φιλελεύθερων διανοούμενων. Ενώ ο Μαρινάτος έμεινε μακριά από τον δημοτικισμό και αρκετά νωρίς ανέπτυξε σχέσεις με τον Ιωάννη Μεταξά, (2) ο οποίος δεν είχε εκδηλώσει τότε τις προτιμήσεις του προς τον δημοτικισμό. 

Το 1931 η Σέμνη Παπασπυρίδου παντρεύτηκε τον Χρήστο Καρούζο.

 Η πρώτη γυναίκα έφορος αρχαιοτήτων

Το 1933, η Σέμνη διορίστηκε η πρώτη γυναίκα έφορος αγγείων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Ενώ, προηγουμένως, ήταν Έφορος Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας και μετά Αργολίδας. Κατά την Αύρα Θεοδωροπούλου, φεμινίστρια της εποχής,   ήταν νίκη Φεμινιστών. 

 

Η κατασκευή ξεκίνησε το 1886 και σχεδιάστηκε από τον Ludwig Lange  με μερικές παρεμβάσεις του  Ernst Ziller. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν το 1889.  Είναι το πιο σημαντικό αρχαιολογικό Μουσείο στην Ελλάδα. 

Χάρη στην Σέμνη το τμήμα των αγγείων του  Αρχαιολογικού Μουσείου  είναι πραγματικά σπουδαίο.  

Το μέγεθος της συλλογής στο Μουσείο είναι πραγματικά εντυπωσιακό. Παρουσιάζονται πάνω από 2,000 κομμάτια. Η μελέτη των αρχαίων αγγείων είναι μεγάλης σημασίας διότι προσφέρει γνώσεις για την καθημερινότητα και την τέχνη. Οπωσδήποτε χρειάζεται κανείς να προσέχει τις λεπτομέρειες, καλή μνήμη, και καλή γνώση των υλικών και …υπομονή. Η Σέμνη Καρούζου ήταν ιδανική. Είχε την δική της μεθοδολογία ως προς να ανακαλύπτει τις αόρατες έννοιες  των αρχαίων έργων.

Η δικτατορία του Μεταξά και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Το 1937 ο Μεταξάς κατήργησε την Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων, Γραμμάτων και Καλών Τεχνών, στο πλαίσιο ανακατατάξεων στο Υπουργείο Παιδείας.  Ο Μεταξάς ανέθεσε στον Σπυρίδωνα Μαρινάτο την θέση του Διευθυντή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Ενώ  ο  Χρήστος Καρούζος, είχε μετατεθεί ήδη από το 1936 στις Κυκλάδες.

Η Γερμανική Κατοχή

Στις 11 Νοεμβρίου  1940  η κυβέρνηση έστειλε ειδική απόφαση στις αρχαιολογικές υπηρεσίες γράφοντας ότι «οι αρχαιότητες πρέπει να είναι απρόσιτες στους μελλοντικούς κατακτητές». Δημιουργήθηκε η   Ειδική Επιτροπή Απόκρυψης και Ασφάλισης.  Ο σκοπός της επιτροπής ήταν  η προστασία των εκθεμάτων των μουσείων. Η Επιτροπή συντόνισε μια μυστική επιχείρηση απόκρυψης των αρχαιολογικών θησαυρών σε σπήλαια, όπως στην Ακρόπολη, σε αρχαίους τάφους, όπως στους Δελφούς, ή σκάβοντας στα υπόγεια των μουσείων, όπως στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ή μεταφέροντας εις τα θησαυροφυλάκια των Τραπεζών - τα πιο πολύτιμα αντικείμενα. Τα ευρετήρια των συλλογών των Μουσείων ασφαλίστηκαν στις θυρίδες της Τράπεζας της Ελλάδος.

Απόκρυψη των αρχαίων 

Ο Χρήστος Καρούζος ανέλαβε το σχετικό έργο στα Μουσεία Πειραιώς και Χαλκίδας και λίγο αργότερα συμμετείχε και στις εργασίες προστασίας και ανασύστασης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, μαζί με τη Σέμνη Καρούζου, τον Γιάννη Μηλιάδη, την Αθηνά Καλογεροπούλου κ.ά.(3)

 

Ο Ποσειδώνας 

Την επομένη της εισβολής των ναζιστικών στρατευμάτων στην Αθήνα, η Σέμνη και ο Χρήστος Καρούζος παραιτήθηκαν από μέλη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου. Όπως δήλωσε ο κορυφαίος αρχαιολόγος Χρ. Καρούζος (διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στη διάρκεια της Κατοχής), σε συνέντευξή του στα «Ελεύθερα Γράμματα» το 1945 για το Ινστιτούτο: «Από πολλά χρόνια είχε πάψει να έχει σχέση με την επιστήμη, και έπρεπε να τους κοπεί η ελπίδα ότι θα πετύχαιναν τίποτε στην προσπάθεια, που την μάντευα συστηματική και μεθοδική, να μας λερώσουν όλους με αθώες προτάσεις ειρηνικής και πολιτιστικής συνεργασίας». (4) 

Επιστολή του ζεύγους στο Γερμανικό Ινστιτούτο.

Γεγονός είναι ότι οι Έλληνες είχαν μεγάλη εκτίμηση στους Γερμανούς αρχαιολόγους και επεδίωκαν οι Έλληνες πάντα να κάνουν σπουδές  στην Γερμανία. Ωστόσο, η ναζιστοποίηση του Γερμανικού Ινστιτούτου στην Ελλάδα και η εισβολή των Γερμανών στην χώρα είχε μεγάλο αρνητικό αντίκτυπο ακόμα χρόνια μετά τον πόλεμο. (5)

Ο Σπυρίδωνας Μαρινάτος

Σύγκρουση με τον Σπ. Μαρινάτο

Η «μεγάλη σύγκρουσή» του με τον Σπ. Μαρινάτο, που χρονολογείται φαίνεται από τα φοιτητικά τους χρόνια, είχε ήδη εξελιχθεί δριμεία κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’30 και συνεχίστηκε κορυφούμενη στη διάρκεια της κατοχής και μέχρι το 1967.

Στις 7 Αυγούστου 1941, ο Καρούζος απηύθυνε, από κοινού με τον Ιωάννη Μηλιάδη, προς τον υπουργό Παιδείας της κατοχικής κυβέρνησης, «μακρό υπόμνημα», στο οποίο, όπως σημειώνετε καταφέρονται «εναντίον του Μαρινάτου, για τον οποίον είχε λεχθεί τότε ότι θα γινόταν μέλος του Αρχαιολογικού Συμβουλίου στη θέση του αρχαιολόγου Απόστ. Αρβανιτόπουλου. Του καταμαρτυρούν το φέρσιμό του προς τους συναδέλφους του, υπηρεσιακή αδιαφορία και αμέλεια, την σχέση του με την 4η Αυγούστου, την άμετρη φιλοδοξία του, την δίωξη μελών του Κλάδου». (6)

Το 1942 κατά την διάρκεια της Κατοχής ο Χρήστος Καρούζος ανέλαβε την διεύθυνση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας. Ενώ μετά τον πόλεμο εξέδωσε έκθεση σχετικά με τις καταστροφές και τις απώλειες αρχαίων αντικειμένων που έγιναν κατά την διάρκεια του πολέμου.

Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο σχεδιασμένο από τον Ernst Ziller.  

Το 1964, η Σέμνη πλέον 67 χρονών παραιτείται λόγω ορίου ηλικίας και συνταξιοδοτείται.

 

1967- Η δικτατορία

Ο Χρήστος Καρούζος πέθανε στις 30 Μαρτίου του 1967 - ένα μήνα πριν την δικτατορία. Ο αρχαιολόγος  Βασίλειος Πετράκος, για την προσωπικότητα και το έργο του σπουδαίου αρχαιολόγου έγραψε: «Με τις μελέτες του και το κύριο μεγάλο έργο του, της ανασυγκρότησης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου μετά τον πόλεμο, προσέφερε νέες ερμηνείες έργων τέχνης, πρότυπα και λύσεις σε επιστημονικά ζητήματα που απασχολούσαν τους αρχαιολόγους. Η ισχυρή προσωπικότητά του, η βαθιά αρχαιογνωσία του, πέραν της γνώσης της ιστορίας της τέχνης, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας, τα κοινωνικά, φιλοσοφικά και, με την υψηλότερη έννοια, πολιτικά ενδιαφέροντά του, τον ανέδειξαν σέ βαθύ στοχαστή των πνευματικών πραγμάτων και σέ ηγετική μορφή του Αρχαιολογικού Κλάδου».

Ο μεν Σπυρίδων Μαρινάτος  διορίστηκε Γενικός Διευθυντής των Αρχαιοτήτων. Η δε Σέμνη χαρακτηρίστηκε ως αντιφρονούντας. Κατηγορήθηκε ως εχθρός και κομμουνίστρια και της απαγόρευσαν την έξοδο από την χώρα.  Αρχαιολόγοι της Αγγλίας  έγραψαν ανοικτή επιστολή η οποία δημοσιεύτηκε στο πρωτοσέλιδο The Times of London και  τελικά δόθηκε εντολή από τους δικτάτορες να της βγάλουν διαβατήριο. Εργάστηκε ως εξωτερικός συνεργάτης στα πανεπιστήμια Tübingen και της  Γενεύης.

Το 1974, όταν έπεσε η δικτατορία  επέστρεψε στην Ελλάδα και διορίστηκε αντιπρόεδρος της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας και έγινε μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου. 

Το 1983 διετέλεσε Πρόεδρος στο Διεθνές Συνέδριο Κλασικής Αρχαιολογίας της απονεμήθηκε τιμητικά διδακτορικά από τα Πανεπιστήμια Lyon, Tübingen και Θεσσαλονίκη για την συνεισφορά της στην αρχαιολογία.  

Η Σέμνη  έγραψε είκοσι βιβλία και έγραψε πάνω από 120 άρθρα κατά την διάρκεια της καριέρας της.  

Όταν πέθανε τον Δεκέμβριο 1994 η εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ έγραψε: 

"Η τελευταία εκπρόσωπος της γενεάς των μεγάλων αρχαιολόγων."  

Δυστυχώς,  αυτή είναι η εικόνα του τάφου του ζεύγους. 

Ο Χάρτης

 

Υποσημειώσεις:

(1)  Δήλωση των αρχαιολόγων Μαριάννα Νικολαΐδου και Δήμητρα Κοκκινίδου.  

(2) + (3) Γαρουφαλής Δημήτρης, Θέματα Αρχαιολογίας, Χρήστος Καρούζος 1900-1967,   chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.themata-archaiologias.gr/wp-content/uploads/2022/06/karouzos-christos-2021-5-3-399-420.pdf

(4) Η Καθημερινή, Συκκά Γιώτα,  Οι κρυψώνες των αρχαιοτήτων στην Κατοχή https://www.kathimerini.gr/society/561552571/oi-krypsones-ton-archaiotiton-stin-katochi/

(5) Γαρουφαλής Δημήτρης, Θέματα Αρχαιολογίας, Χρήστος Καρούζος 1900-1967,   chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.themata-archaiologias.gr/wp-content/uploads/2022/06/karouzos-christos-2021-5-3-399-420.pdf

(6)  Περισσότερα για το Γερμανικό Ινστιτούτο στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής  στο κείμενο για τον αρχαιολόγο Eugene Vanderpool   https://athensfirstcemeteryingreek.blogspot.com/2025/07/eugene-vanderpool.html