ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΧΑΤΖΙΜΙΧΑΛΗ, η ακούραστη λαογράφος

1895—1965

Τμήμα 6/458

Η Αγγελική Κολυβά-Χατζημιχάλη ήταν συγγραφέας, ζωγράφος και η πρώτη Ελληνίδα λαογράφος, την οποία δικαίως αποκαλούν Η μητέρα του λαογραφικού κινήματος του 20ου αιώνα. Αφιέρωσε ψυχή τε και σώματι τη ζωή της στη μελέτη και την ανάδειξη ελληνικής λαϊκής τέχνης και δόθηκε με ενθουσιασμό στη συλλογή και τη διάσωση όσο το δυνατόν περισσοτέρων στοιχείων του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Γύρισε όλη την Ελλάδα, από χωριό σε χωριό, δίνοντας ένα πλούσιο υλικό από πολύτιμα βιβλία (Ελληνική Λαϊκή Τέχνη —Σκύρος (1925), Τα υποδείγματα ελληνικής διακοσμητικής του 1929, oι Σαρακατσάνοι 1957, και Η Ελληνική λαϊκή φορεσιά, που δημοσιεύτηκε μετά το θάνατο της λαογράφου). 

Η ζωή της 

Ο πατέρας της ήταν ο Αλέξιος Κολυβάς και καταγόταν από τη Ζάκυνθο. Υπήρξε εκδότης της «Πρωίας» και Βασιλικός Επίτροπος και ήταν γνωστή η συλλογή του βυζαντινών εικόνων (μέρος της τώρα εκτίθεται στο Βυζαντινό Μουσείο ως συλλογή Λοβέρδου,) ενώ η μητέρα της, η Σοφία Μπουρνιά ήταν από την Σκύρο.

«Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Πλάκα, τότε που τα σπίτια είχαν ακόμη πλακόστρωτες αυλές, κληματαριές, πεζούλια και γλάστρες με ευωδερούς ανθούς… (1) Το σπίτι του πατέρα μου ήταν γεμάτο βιβλία, κεντήματα και Βυζαντινές εικόνες που έφταναν στο ταβάνι. 

                 Μαθήτρια

Ήταν μαθήτρια της Σχολής Χιλλ όπου έδειξε τα πρώτα δείγματα του ταλέντου της στη ζωγραφική. Η ίδια ήθελε να εγγραφεί στο Πολυτεχνείο αλλά ο πατέρας της δεν το επέτρεψε και αντί αυτού συνέχισε ιδιαίτερα μαθήματα στο σπίτι με τον ζωγράφο Γεώργιο Ροϊλό. Ο πατέρας της αργότερα νοίκιασε χώρο στο Ζάππειο προκειμένου να παρακολουθούν μαθήματα μόνον τα  κορίτσια ενώ η Αγγελική παράλληλα βοηθούσε τον πατέρα της ως γραμματέας.

Αυτοπροσωπογραφία

Από τον πρώτο αταίριαστο γάμο της Αγγελικής με τον μηχανικό Γλητσό, γεννήθηκε η κόρη της ΄Ερση. Σύντομα ξαναπαντρεύτηκε τον Πλάτωνα Χατζημιχάλη, ο οποίος είχε αντιπροσωπείες και διατηρούσε εμπορικούς δεσμούς με τη Γερμανία. Με τον δεύτερο γάμο  απέκτησε έναν γιο, τον μετέπειτα αρχιτέκτονα Νίκο Χατζημιχάλη.

Η ίδια με τα παιδιά της

Τότε κτίστηκε και το σπίτι της οδού Υπερείδου, έργο του φημισμένου Αριστοτέλη Ζάχου με τον οποίο συνδέθηκε με μεγάλη φιλία. Ήταν ιδανικό σημείο συνάντησης για τους πνευματικούς όπως τον Κωστή Παλαμά, τον Άγγελο Σικελιανό και την σύζυγό του Εύα Πάλμερ, Καλλιρόη Παρρέν και τόσους άλλους.

Το σπίτι—Το Μουσείο

(Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη»)

Αίθουσα υποδοχής

Η σκάλα που οδηγεί στον πρώτο όροφο

Ο τεχνίτης Νικόλαος Θωμόπουλος, φιλοτέχνησε τις ξυλόγλυπτες κατασκευές, εμπνευσμένες από εικόνες της ελληνικής λαϊκής παράδοσης.

Στην είσοδο

Οι Σαρακατσαναίοι

Εκείνη την εποχή οι Σαρακατσάνοι θεωρούνταν ξενόφερτη μειονότητα και όταν κατέβαιναν με τα κοπάδια τους στα πεδινά για να ξεχειμωνιάσουν, οι τοπικοί πληθυσμοί τους αντιμετώπιζαν με δυσπιστία και συχνά φοβόταν. Η Αγγελική, νέα κοπέλα τότε πήρε τα βουνά αναζητώντας αυτόν τον νομαδικό λαό που είχε κρατήσει τις αρχέγονες παραδόσεις του. Δυσκολεύτηκε να γίνει αποδεκτή αλλά όταν τελικά οι Σαρακατσαναίοι την εμπιστεύτηκαν την δέχτηκαν να ζήσει στα καλύβια τους, της είπαν τα τραγούδια και τα μοιρολόγια τους, της μίλησαν για τη ζωή τους, της έμαθαν να υφαίνει στους αργαλειούς τους και της έδειξαν τα κεντήματά τους. Χάρη στα στοιχεία που έφερε στο φως η Χατζημιχάλη και που με πάθος επέβαλε, τελικά αναγνωρίστηκε η ελληνικότητα αυτού του νομαδικού πληθυσμού. (2)

Αυτό που μπορεί να σημειωθεί είναι ότι η Αγγελική και οι φίλοι της δεν ένιωθαν ότι απλώς καταγράφουν αλλά ότι ήταν μέρος ενός κινήματος το οποίο αποκάλυπτε τα ίχνη και τις ενδείξεις της Ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Η οικεία της, το μουσείο μαρτυρούν αυτό το κίνημα.

Η Αγγελική Χατζημιχάλη με τη Σκυριανή φορεσιά

Ο Πόλεμος

Ήταν παραγωγικά τα χρόνια της μεταξύ του 1920 και 1930 αλλά μετά ήρθε ο πόλεμος... Ο σύζυγος, Πλάτων Χατζημιχάλης, είχε στενές σχέσεις με την Γερμανία και είτε τον έπεισαν είτε πείσθηκε ότι υποστηρίζοντας τον Τσολάκογλου με τον να ορκιστεί υπουργός Οικονομικών το 1941 δεν θα συνιστούσε προδοσία.

Σύμφωνα με την κόρη της Αγγελικής, ΄Ερσα, (από τον πρώτο γάμο) δεν συμφωνούσε καθόλου η μητέρα της. Περιόρισε τις εμφανίσεις της και χρησιμοποίησε τις φιλίες της να σώσει στρατιώτες, ντύνοντας τους με πολιτικά. (Τότε οι Ναζί φυλάκιζαν όποιον έβρισκαν με στρατιωτικά ρούχα).

Ενώ ο Πλάτων Χατζημιχάλης ήταν υπουργός της κυβέρνησης Τσολάκογλου και παρέθετε γεύματα και διοργάνωνε δεξιώσεις στους κατακτητές.“Την ίδια ώρα, η υπεράνω πάσης υποψίας η Αγγελική, στον αποθηκευτικό χώρο του δωματίου του πρώτου ορόφου το οποίο χρησιμοποιούσε ως εργαστήρι, έκρυβε κάτω από τη μύτη των Γερμανών όπλα τα οποία χρησιμοποιούσαν αντιστασιακές οργανώσεις. Μάλιστα, σύμφωνα με τη μαρτυρία της κόρης της Έρσης, ο αδελφός της Χατζημιχάλη, μέλος αντιστασιακής οργάνωσης, συνελήφθη από τους Ναζί μέσα σε αυτό το σπίτι και συγκεκριμένα σε δωμάτιο του δευτέρου ορόφου, όπου κρυβόταν”. (3)

Το γραφείο της

Δείγματα της ζωγραφικής της

Κωστής Παλαμάς

Άγγελος Σικελιανός και Εύα Πάλμερ 

Η Αγγελική Χατζημιχάλη πέθανε το 1965 μετά από μακροχρόνια ασθένεια. Η Λ. Παπαγαλάνη-Καλαφάτη έγραψε (σε ένα αφιέρωμα στο περιοδικό «Αντί» τον Αύγουστο του 1993), «Οι τσελιγγάδες έβγαλαν τα κυπροκούδουνα από τα γιδοπρόβατα, κατά την πανάρχαια συνήθεια όταν πεθαίνει πρωτοτσέλιγγας, και ξαρμάτωσαν τα γκεσέμια τους, οι λαϊκοί βιοτέχνες σταμάτησαν τα τσιακ-τσιακ στα εργαστήριά τους και οι Σαρακατσάνες εσφράγισαν τα αργαλειά τους στη μνήμη της». (2)

Σήμερα ο δρόμος όπου έμενε έχει μετονομαστεί σε Χατζημιχάλη. 

Ο Χάρτης

Πηγές:

(1) https://www.archaiologia.gr/blog/photo/μουσείο-λαϊκής-τέχνης-και-παράδοσης/

(2) https://www.athensvoice.gr/greece/112104_oi-gnostoi-kai-oi-agnostoi-topoi-mnimis-tis-katohis

(3) https://www.tovima.gr/2008/11/25/books-ideas/nomadiki-zwi/