ΠΡΩΤΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, Μικρή Ιστορική Ανασκόπηση

Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών, 
Μικρή Ιστορική Ανασκόπηση

Περιέργως, η ιστορία του Πρώτου Νεκροταφείου Αθηνών ξεκινά από το Παρίσι. Στις αρχές του 19^ου αιώνα, o αέρας της αλλαγής  συμπεριλάμβανε και νέες ιδέες για την σωστή ταφή των νεκρών. Τον 18^ο αιώνα οι τοπικοί άρχοντες και μάλιστα πυκνοκατοικημένων περιοχών – αντιμετώπιζαν πρόβλημα με τη πανούκλα.  Διαπίστωσαν ότι η δυσοσμία και οι διαρροές που πήγαζαν από τα νεκροταφεία γύρω από τις κεντρικές εκκλησίες δεν ήταν μόνο δυσάρεστες αλλά η μόλυνση ήταν ιδιαιτέρως επικίνδυνη για τους κατοίκους. (1)

Το Παρίσι ήταν η πρώτη πόλη που πήρε μέτρα βάση αυτών των διαπιστώσεων. Μεταξύ 1785 και 1787 έγιναν εκταφές στο Νεκροταφείο 'Holy Innocents' και σε άλλα νεκροταφεία. Τα οστά μεταφέρθηκαν σε τεράστιες κατακόμβες μακριά από κατοικημένες περιοχές. (2)

Και κάτι άλλο: η αρμοδιότητα της ασφαλούς ταφής δεν ήταν πλέον στην ευθύνη της εκκλησίας, αλλά αρμοδιότητα του δήμου.

Το 1804 σχεδιάστηκε το νεκροταφείο Περ Λασαίζ και ήταν έτοιμο για να λειτουργήσει. Πρότυπο τους ήταν τα αρχαία νεκροταφεία της Ελλάδας και της Ρώμης όπου οι νεκροί είχαν εντυπωσιακά μνημεία, και ήταν τοποθετημένα έξω από τα τείχη της πόλης.

Στην αρχή οι ενδιαφερόμενοι ήταν ελάχιστοι. Οι οικογένειες αντιστέκονταν στην  ιδέα ενός νεκροταφείου που δεν βρισκόταν σε άγια χώματα και μακριά από την πόλη. Το 1806 τελέστηκαν μόνο 44 ταφές. Ωστόσο, οι αρμόδιοι βρήκαν την λύση – και ήταν ευφυέστατη! Τα οστά του Μολιέρου (απεβίωσε το 1676) και του Ζαν ντε Λα Φονταίν (απεβίωσε το 1695)  μεταφέρθηκαν και κηδεύτηκαν –εκ νέου – στο νέο νεκροταφείο. Αυτό προκάλεσε το ενδιαφέρον των πολιτών.

Αλλά η μεγάλη ανατροπή έγινε το 1817 όταν μετέφεραν τα οστά των Ελοΐζα και Αβελάρδος (απεβίωσαν το 1142) στο Περ Λασαίζ. Το μνημείο τους, ένα πανέμορφο αμφιπρόστυλο παρεκκλήσι με κομμάτια από ένα Γαλλικό παλιό αβαείο.

Το μνημείο μιλούσε  όχι  πλέον στην επιστημονική υγιεινή, αλλά στην πλήρη αισθητική του ρομαντισμού του 19^ουαιώνα.

Η καινούργια αισθητική υπαγόρευε ότι το νεκροταφείο μπορεί και πρέπει να είναι γραφικό, μεγαλοπρεπές και να θυμίζει λίγο παλιό,– στην πραγματικότητα ένας ευχάριστος τόπος για περπάτημα κοντά στη φύση και ταυτόχρονα μια επίσκεψη στους φημισμένους τάφους.

Το Νεκροταφείο Περ Λασαίζ έχει πάνω από 5,000 δένδρα

Οι κεντρικοί πεζόδρομοι ήταν μεγάλοι και κάποια άλλοι ελικοειδής. Ένας ιστορικός σημειώνει ότι, η ίδια η ιδέα των πάρκων εντός των πόλεων, γεννήθηκε λόγω της ευχάριστης εικόνας των νεκροταφείων, όπως το Περ Λασαίζ. Ήταν ένας καταπληκτικός συνδυασμός. 

Το 1830 ο πληθυσμός στο Περ Λασαίζ αυξήθηκε στους 33,000 κατοίκους!

Τα μνημεία των τάφων αντανακλούσαν στην αισθητική των Παριζιάνων. Όντως, στην εποχή του Ναπολέοντα τα αρχαία αρχιτεκτονικά σχέδια και πρακτικές ήταν πολύ δημοφιλή. Σαρκοφάγοι, Αιγυπτιακοί οβελίσκοι, αρχαίες κολώνες, επιστύλια, αετώματα και αρχαία μοτίβα όλων των ειδών, αποφασίστηκε, ότι ήταν κατάλληλα και είχαν τη θέση τους δίπλα στα Χριστιανικά και Γοτθικά αρχιτεκτονικά στολίδια. Ήταν σαν να ήταν το νεκροταφείο  γέφυρα, συνδέοντας τους νεκρούς προύχοντες του 19^ουαιώνα με ένα ένδοξο παρελθόν, όπου η Ευρώπη διεκδικούσε όλο και περισσότερο ως δική της κληρονομιά.

Γρήγορα αντέγραψαν το Περ Λασαίζ στις ΗΠΑ το 1830, στη Σκωτία το 1836 και στην Αθήνα αρχές του 1834.

Το Πρώτο Νεκροταφείο Αθηνών

Βέβαια, η Αθήνα δεν χρειαζόταν τέτοιο νεκροταφείο για τους λόγους που το χρειαζόταν το Παρίσι. Δεν είχε τάφους που μόλυναν τις πόλεις.  Η Αθήνα το 1830 ήταν μια μικρή πόλη. Αλλά ο Βασιλιάς 'Οθων και οι Γερμανοί σχεδιαστές μαζί και οι κοσμοπολίτες Έλληνες του εξωτερικού, που συμμετείχαν στη κυβέρνηση, είχαν φιλόδοξα σχέδια για την νέα πρωτεύουσα. Θα ήταν το Παρίσι του νότου, με την ίδια δενδροφύτευση στους δρόμους, την ίδια επιβλητική αρχιτεκτονική και τα μεγάλα πεζοδρόμια, και ένα επιβλητικό νεκροταφείο. Πήρε λίγο χρόνο να πραγματοποιηθεί και να κατασκευαστεί – χρονοδιάγραμμα δεν υπάρχει – αλλά δεν έχει σημασία.(3)

Αν αγνοήσεις την αρ ντεκό είσοδο που κατασκευάστηκε το 1939, και αφού προσπεράσεις το τμήμα Πολυτελείας α και β, που δεν ήταν μέρος του αρχικού νεκροταφείου, και προχωρήσεις νότια στην αρχή του δρόμου προς την Εκκλησία του Αγίου Λαζάρου – σε αυτή τη διασταύρωση – η αρχική σύλληψη μαγικά ξεδιπλώνεται μπροστά σου.

Ο πρώτος πυρήνας του Πρώτου Νεκροταφείου, σου κόβει  ακόμα την ανάσα και είναι τέτοια η έκταση του, που είναι πιθανό να χάσεις το δρόμο σου…

To 1834 εκδόθηκε το υπ΄άριθμόν 16/5-5-1834 Βασιλικό Διάταγμα "Περί των νεκροταφείων και του ενταφιασμού των νεκρών". Τον ίδιο χρόνο που η Αθήνα ορίστηκε πρωτεύουσα της Ελλάδας. Με αυτό το διάταγμα οι ταφές γύρω από την εκκλησία απαγορεύθηκαν και η αρμοδιότητα των νεκροταφείων περιήλθε στους δήμους. Τότε το Πρώτο Νεκροταφείο ήταν στις παρυφές της πόλης. Στην αρχή μικρό αλλά μεγάλωνε μαζί με την πόλη.

Το ακριβές μέγεθος του αρχικού σχεδίου είναι άγνωστο. Γνωρίζουμε ότι λειτουργούσε το 1839, και ότι η εκκλησία του Αγίου  Λαζάρου, το κομβικό σημείο του, ήταν εκεί το 1840.

Ο Άγιος Λάζαρος όπως είναι σήμερα

Ο χώρος γύρω από την εκκλησία είναι γεμάτος με  ονόματα της νεότερης ιστορίας της Ελλάδας: Κανάρης, Κωλέττης, Σερ Ρίτσαρντ Τσώρτς και Α. Κοραής. Στο μνημείο του Κοραή βλέπουμε την ηχώ της πρακτικής του Περ Λασαίζ: το 1877, τα οστά του Κοραή μεταφέρθηκαν από το νεκροταφείο του Montparnasse του Παρισιού και ενταφιάστηκαν δίπλα στην Εκκλησία του Αγίου Λαζάρου.

Είναι σχεδόν αδύνατον να σταθείς αρκετά μαρκυά και να φωτογραφηθεί όλο το μνημείο

Άλλοι επιφανείς Έλληνες που πέθαναν πριν από το 1830 ή έξω από τα σύνορα του νέου κράτους, επίσης θα μεταφερθούν ή φτιάχτηκαν κενοτάφια –όχι πολλά– αλλά τόσα όσο χρειάζονταν για να καταλάβουν ότι οι ήρωες του νέου κράτους πρέπει να είναι μαζί, στο Πρώτο Νεκροταφείο. Ήταν ο τρόπος να είναι μαζί όλοι οι ήρωες του νέου κράτους. 

Το νεκροταφείο περικλείεται από τείχη από το 1840 αλλά που ήταν ακριβώς τα τείχη είναι άγνωστο. Επίσης υπήρχε οικία για τον ιερέα καθώς και κάποιο στέγαστρο για τους φύλακες.

Έτσι μέχρι τα τέλη του 1860, ο πυρήνας του νεκροταφείου θα έμοιαζε με αυτό που βλέπετε σήμερα.

Μπορεί η Νεκρώσιμη Ακολουθία να γινόταν στο Άγιο Λάζαρο αλλά τα πρώτα χρόνια οι πολίτες πήγαιναν στις εκκλησίες της πόλης και μετά ανηφόριζαν την οδό Αναπαύσεως προς την τελευταία κατοικία - μεγάλες πομπές για τους πολιτικούς ή τους καλλιτέχνες  και τους προύχοντες. (4)

Το 1899-1901 χτίστηκε η μικρή Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων και η πολύ μεγαλύτερη Εκκλησία, των Αγίων Θεοδώρων. 

Η Εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων βρισκόταν έξω από τα τείχη του αρχικού νεκροταφείου, στην πλατεία μπροστά από την είσοδο του νεκροταφείου. Ο περιβάλλον χώρος σήμερα είναι το λεγόμενο τμήμα 'Πολυτελείας' (α και β) και ενώ τα μνημεία γενικώς είναι σε αισθητική και αρχιτεκτονική αρμονία με το παλαιό νεκροταφείο, φαίνεται ότι αντικατοπτρίζει, κατά κάποιον τρόπο ένα νεοπλουτισμό που άγγιξε τους Νεοέλληνες.

Στην είσοδο υπάρχει υπόγειο μαυσωλείο για τους αξιωματικούς, 'πεσόντων εν πολέμω', το οστεοφυλάκιο που κτίστηκε το 1928 και οι τάφοι των πλουσίων και των πολιτικών.

Τα σύγχρονα μνημεία πολλές φορές, δημιουργούν σύγχυση για να καταλάβει κάποιος πως ήταν το νεκροταφείο το 19^ο αιώνα. Ο Δημήτριος Βικέλας, κοσμοπολίτης, συγγραφέας, Παριζιάνος και πρώτος Πρόεδρος της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής επισκέφτηκε το Νεκροταφείο το 1884 σχολίασε τότε ότι η πόλη δεν έκανε το καλύτερο δυνατόν για τη συντήρηση του νεκροταφείου και ότι οι Χριστιανικοί τάφοι θύμιζαν αυτό που ονόμασε ‘αρχαιολατρία’ (βαριά λέξη, αλλά και παράξενο σχόλιο λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτό ήταν το στυλ της εποχής στην Αθήνα),  η οποία είχε εν τέλει πραγματικό δικαίωμα να το εφαρμόζει περισσότερο από τις άλλες πόλεις της Ευρώπης.(5) Επίσης είπε: «Αυτό που είδα ήταν ένα Πάνθεον, ένα σχολείο ιστορίας για τους Έλληνες». Ο Βικέλας οραματίστηκε χιλιάδες κόσμος να επισκέπτεται το νεκροταφείο για να μάθουν οι Έλληνες  την ιστορία τους.

Εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896, η πόλη έκανε κάθε προσπάθεια για τον  καλλωπισμό του Νεκροταφείου. Ονοματοθέτησαν τους κεντρικούς ‘δρόμους’ αλλά σήμερα δεν υπάρχουν τα ονόματα – εκτός από ένα.

Αυτό έμεινε γιατί αποτελεί μέρος του μνημείου

Λόγω αυτής της ανυπαρξίας της ονοματοθεσίας, η επίσκεψη  γίνεται εκνευριστική, τόσο πολύ που για τους σκοπούς του Blog η Φίλια και εγώ έχουμε επινοήσει δικά μας ονόματα για τους κεντρικούς δρόμους μόνο και μόνο να βοηθηθούμε στην πλοήγηση και στην εξήγηση της τοποθεσίας στις εξορμήσεις μας προκειμένου να ξεκλειδώσουμε μυστικά για το ποιος έχει ταφεί και που. Αυτή τη στιγμή το νεκροταφείο έχει 18 τμήματα και τα σύνορα έχουν αλλάξει τόσο συχνά που ακόμα κι αν έχεις κάποια ιδέα για το που βρίσκεται το τμήμα –που φαίνεται στο χάρτη, στην είσοδο, αν κοιτάξετε προσεκτικά– και το νούμερο του τάφου πάλι θα 'ηττηθείς' από το σύστημα αρίθμησης το οποίο είναι χαοτικό. Η πρόθεσή μας είναι να σας δώσουμε το νούμερο και το τμήμα αλλά πάντα θα συνοδεύεται από τον απαραίτητο χάρτη.

Λάβετε υπόψη σας αυτό: Το νεκροταφείο Περ Λασαίζ θεωρείτε ότι είναι ένα από τα δέκα πρώτα τουριστικά αξιοθέατα στο Παρίσι! Αλλά της Αθήνας το Πρώτο Νεκροταφείο είναι συχνά άδειο. 

Μπορεί να περιπλανιέσαι μέσα στο νεκροταφείο και να μη δεις ούτε έναν επισκέπτη. Το πιο πιθανό είναι ότι θα δεις τον γεράκο που περιφέρεται στην είσοδο ζητώντας οικονομική βοήθεια ή θα δεις τις γάτες που φαίνεται να έχουν χωριστεί από μόνες τους σε τμήματα και τους εργάτες που φροντίζουν συγκεκριμένους τάφους. 

Υπάρχει βέβαια η υπηρεσία καθαριότητας και ο χώρος φυλάσσεται καλά. Και  η εικόνα του είναι γενικά ικανοποιητική  και οι δρόμοι σε γενικές γραμμές είναι καθαροί. Η δουλειά της υπηρεσίας γίνεται πιο δύσκολη από τα  δέντρα.

Στον κεντρικό πυρήνα του νεκροταφείου κάποια μνημεία των επωνύμων ή μνημεία καλλιτεχνικής αξίας χρειάζονται περισσότερη περιποίηση. (Για να είμαστε δίκαιοι η περιποίηση των τάφων είναι ευθύνη των οικογενειών είτε σαν ιδιοκτήτες είτε σαν ενοικιαστές.)

Καμιά φορά μόνο ένα κλαδευτήρι χρειάζεται για να αποκαλυφθεί η 'Kοιμωμένη' του Μπονάνου.

Είναι εκνευριστικό που δεν μπορείς να εντοπίσεις κάποιο τάφο και δεν υπάρχει κανείς να σε εξυπηρετήσει - μόνον αν απευθυνθείς στα γραφεία δίπλα στην εκκλησία του Αγίου Λαζάρου με έναν μικρό κατάλογο ονομάτων -  ή να απευθυνθείς στην υπηρεσία του δήμου απέναντι από το νεκροταφείο. Στην πρώτη μου επίσκεψη μου είπαν αν τους δώσω ένα όνομα θα μου πουν σε ποιο τμήμα και αριθμό αλλά το βλέμμα τους έλεγε μην είναι πολλά τα ονόματα.

Δεν υπάρχει κατάλογος ονομάτων στο νεκροταφείο. Ο χάρτης στην είσοδο δεν δείχνει καν που βρίσκονται τα πιο φημισμένα μνημεία.

Είναι κρίμα γιατί ο Βικέλας είχε δίκιο: Το Πρώτο Νεκροταφείο είναι ένα Πάνθεον της Νεότερης Ελληνικής ιστορίας που κακώς αγνοούν οι αρμόδιοι. Αυτοί οι τάφοι μπορούν και όντως λένε την ιστορία της Νεότερης Ελλάδας. Θα έπρεπε να έχουν χιλιάδες επισκέπτες όπως ακριβώς ο Βικέλας οραματίστηκε. Το γεγονός ότι είναι σε λειτουργία δεν είναι αποτρεπτικό. Και το Περ Λασαίζ λειτουργεί.

Το Πρώτο Νεκροταφείο είναι ο αφανής θησαυρός, αισθητικά και ιστορικά που ο Δήμος Αθηναίων θα έπρεπε να το κάνει γνωστό και προσβάσιμο όπως ακριβώς του αξίζει.

---

Υποσημειώσεις:

[1] Η νουβέλα 'Pure' του Andrew Miller περιγράφει λεπτομερώς την εκταφή στο Saints Innocents.

[2] Οι αρχαίοι Έλληνες επίσης πίστευαν ότι η μόλυνση ήταν μια φυσική  ένδειξη αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο. Οι ιδέες για την υγιεινή της ταφής στην αρχαία Ελλάδα ήταν πιο ασφαλείς από αυτές της Ευρώπης πριν από το 1700.

[3] Σε άλλο σημείο του blog, θα υπάρχουν χάρτες  του νεκροταφείου. Βλ. «Εξέλιξη του Α' Νεκροταφείου της Αθήνας μέχρι τα χρόνια του Μεσοπολέμου της Μαρίας Δανιήλ.  http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/100-20.pdf

[4]  Πολλές κηδείες έχουν 'γράψει ιστορία' για διαφορετικούς λόγους: Κ. Παλαμάς, Γεώργιος Παπανδρέου, Γεώργιος Σεφέρης, Μελίνα Μερκούρη κ.λπ.

[5]  Η αρχαιολατρία θα συζητηθεί  σε ξεχωριστό κείμενο.