ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΡΒΑΚΗΣ

 1745  - 1825

Ο Ιωάννης Βαρβάκης είναι ζωντανή απόδειξη ότι ένα συμβάν μπορεί καταρχήν να σε καταστρέψει και μετά να σε ανεβάσει στα ύψη –  εφόσον είσαι έξυπνος, τυχερός και ξέρεις τους κατάλληλους ανθρώπους. Ήταν από τους πρώτους εμπόρους που ευεργέτησε τη νεοσύστατη Ελλάδα. Αν και πλούτισε και απέκτησε τίτλους στη Ρωσία,  ποτέ δεν ξέχασε την πατρίδα του. Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία μετά από το 1815 και βοήθησε οικονομικά την επανάσταση όπου μπορούσε. Όταν πέθανε, άφησε την περιουσία του σε ένα κράτος που ποτέ δεν είδε να εδραιώνεται.

Η Ζωή του

Ο Βαρβάκης γεννήθηκε στα Ψαρά κοντά στη Χίο. Τα παιδιά του σχολείου έδωσαν το όνομα Βαρβάκης (γεράκι) βλέποντας τα μεγάλα και αυστηρά του μάτια και μετά το κράτησε ως επώνυμο. Από νεαρή ηλικία είχε δικό του πλοίο, και όπως οι περισσότεροι καραβοκύρηδες στράφηκε στην πειρατεία παράλληλα με το εμπόριο. Μπορεί να είχε μείνει ο Βαρβάκης στη θάλασσα αν δεν ήταν ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1768. 

Ο Ρωσοτουρκικός Πόλεμος και οι συνέπειές του

Ο πόλεμος αυτών των Τιτάνων αντήχησε για χρόνια στην ιστορία της Ελλάδας. Η Ρωσία ήθελε να εκμεταλλευτεί την εμπλοκή των Ελλήνων σε σύρραξη με τους Οθωμανούς στο Αιγαίου και αλλού. Ο Βαρβάκης συντάχθηκε με τους Ρώσους και εκποίησε ολόκληρη την περιουσία του για να εξοπλίσει με κανόνια και να επανδρώσει με στρατιώτες το πλοίο του, το οποίο μετατράπηκε σε πυρπολικό. Αποτελεσματικό μεν αλλά μόνο για μια χρήση.  (1) 

Όμως, τα χειρότερα δεν ήρθαν ακόμα. Με τη Συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή η Ρωσία απέκτησε τις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας- μόνο που άφησε τους Έλληνες αγωνιστές  στα χέρια των Οθωμανών. Ο Βαρβάκης ήταν πλέον σε δεινή οικονομική κατάσταση και πλέον κυνηγημένος. Είχε όμως φίλους σε υψηλές θέσεις. Λέγεται ότι ο Πρέσβης της Ρωσίας στην Κωνσταντινούπολη τον βοήθησε να διαφύγει στη Ρωσία  δίνοντας του συστατικές επιστολές για τη Ρωσική αυλή. 

Στις αρχές του 1776 έφτασε στην Αγία Πετρούπολη όπου συναντήθηκε με τον Ποτέμκιν, ο ξακουστός στρατιωτικός αρχηγός και εραστής της Μεγάλης Αικατερίνης. Ο Ποτέμκιν φρόντισε για ακρόαση. Η Αικατερίνη εκτίμησε τις προσπάθειες του Βαρβάκη στον πόλεμο και του έδωσε 10,000 χρυσά ρούβλια ως αποζημίωση. Επίσης του έδωσε άδεια να μείνει στη Ρωσία και για να είναι το δώρο της πιο ελκυστικό:  άδεια απεριόριστης και αφορολόγητης αλιείας στην Κασπία για μια δεκαετία. 

Υπήρχε στρατηγική για αυτή τη γενναιοδωρία της Τσαρίνας

Η Τσαρίνα και ο Ποτέμκιν ήθελαν να  εκμεταλλευτούν τη φυγή των Ελλήνων προσφύγων  - οι οποίοι ήθελαν να γλυτώσουν από τα  αντίποινα των Οθωμανών- και να τους στείλουν στην νέο - αποκτημένη περιοχή δημιουργώντας ένα δυνατό ξεκίνημα. (2) Οι Ρώσοι ανυπομονούσαν να εδραιώσουν το εμπόριο με την Περσία. Οι Έλληνες ήταν Ορθόδοξοι, είχαν εμπειρία στη ναυτιλία και στο εμπόριο, και ήδη είχαν ένα τεράστιο δίκτυο  γνωριμιών με οικογένειες και επιχειρηματίες στη διάθεσή τους. Τέλειοι κάτοικοι για την νέα οικονομική τους ζώνη.  Υπήρχε όμως quid pro quo. Φαίνεται ότι ο Βαρβάκης συχνά δρούσε σε διάφορες περιπτώσεις ως διπλωματικός και οικονομικός εκπρόσωπος για τη Ρωσία όταν οι ανάγκες απαιτούσαν την ουσιαστική του εμπειρογνωμοσύνη στην ναυτιλία και στην πλοήγηση. 

Ο Βαρβάκης μετακόμισε στο Αστρακάν, μια πόλη κοντά στο Βόλγα Ποταμό, (που εκβάλλει στην Κασπία Θάλασσα) και γρήγορα κατάλαβε ότι ο δρόμος προς την επιτυχία ήταν το χαβιάρι. Βρήκε τη λύση για τη συντήρηση του χωρίς να αλλοιώνεται στα μακρινά ταξίδια και έγινε πάμπλουτος. 

Μέχρι το 1778 απασχολούσε περισσότερους από 3,000 εργάτες και οι δουλειές του άνθιζαν. Το 1789 έγινε μόνιμος κάτοικος της Ρωσίας. Απέκτησε Ρωσικό όνομα, χρηματοδότησε διάφορα έργα στη  Ρωσία και παρασημοφορήθηκε  και του δόθηκε τίτλο ευγενείας.

 

Το έμβλημα του Ιωάννη Βαρβάκη

Το 1812 μετακόμισε στην Ταγκανρόγκν, μια πόλη στη θάλασσα Αζόφ,  όπου ζούσαν πολλοί Έλληνες. Εκεί έκτισε ένα τεράστιο μοναστήρι  καθώς και έπαυλη για τον εαυτό του. Θα μπορούσε να μείνει εκεί απολαμβάνοντας τα πλούτη του αλλά δεν το έκανε. Ο Βαρβάκης ήταν υπερήφανος πατριώτης.  

Η έπαυλη στην Ταγκανρογκν που χτίστηκε από το χαβιάρι

Μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και λίγο μετά από το 1815 χρηματοδότησε τους αγωνιστές όταν ξέσπασε η επανάσταση. Όταν τα Ψαρά καταστράφηκαν σε ναυτική επίθεση των Οθωμανών το 1824 και ο πληθυσμός της είτε σκοτώθηκε ή σκόρπισε. Ο Βαρβάκης ταξίδεψε στην Ελλάδα να βοηθήσει τους πρόσφυγες αλλά πέθανε το 1825 στη Ζάκυνθο στα ογδόντα του (στο λοιμοκαθαρτήριο της Ζακύνθου χτυπημένος από χολέρα) πολύ νωρίτερα  από το νεοϊδρυθέν  κράτος. Άφησε εκατομμύρια ρούβλια στη διαθήκη του (και σε ασφαλείς τράπεζες της Ρωσίας) για την ίδρυση του πρώτου Γυμνασίου στην Ελλάδα. Το ονόμασαν Βαρβάκειο Σχολείο όταν επιτέλους εγκαινιάσθηκε, το 1860- που λειτουργεί ακόμα  και σήμερα. Κάποιοι λένε ότι χρηματοδότησε την σκεπασμένη αγορά, η Βαρβάκειος Αγορά, που ολοκληρώθηκε στα τέλη του 1800.(3) Άλλοι λένε ότι απλώς έδωσαν το όνομα προς τιμή του για τις υπηρεσίες του στο έθνος. 

Το σχολείο 

Ο Βαρβάκης είχε ταφεί στη Ζάκυνθο. Τάφηκε, όπως όλοι όσοι πέθαναν από χολέρα, σε κάποιο μέρος έξω από την πόλη. Είκοσι χρόνια αργότερα απαλλοτριώθηκε ο συγκεκριμένος χώρος. Τα οστά του συλλέχθηκαν και αποτέθηκαν σε λάρνακες από χυτοσίδηρο. Σφραγίστηκαν και τάφηκαν εκ νέου σε άλλη περιοχή. Μετά από εξήντα χρόνια αποφασίστηκε να κτιστεί εκκλησία στη συγκεκριμένη τοποθεσία.   Κλήθηκε να παραλάβει τα οστά του Βαρβάκη ο συγγενής του Δημήτριος Γιουρδής, ο οποίος και τα μετέφερε στην Αθήνα το 1902. Εκείνος με τη σειρά του τα παρέδωσε στον δισέγγονο του ευεργέτη αξιωματικό και αργότερα πολιτικό Γεώργιο Καραϊσκάκη. Η τότε κυβέρνηση όρισε επιτροπή προκειμένου να φροντίσει για την πρόσκτηση οικοπέδων προσκείμενων στο Βαρβάκειο Λύκειο αφετέρου, η εξεύρεση τόπου κατάλληλου για να ανεγερθεί ένα μνημείο για τον Βαρβάκη στο οποίο θα τοποθετούνταν και τα οστά του που θα μεταφέρονταν από την Ζάκυνθο. Μέλη της επιτροπής ήταν ο Κωνσταντίνος Νικόδημος, ο Κωνσταντίνος Ασώπιος, ο Ανδρέας Μάμουκας, ο Αριστείδης Παπούδωφ και ο Κωνσταντίνος Μαυρογιάννης. Και όσον αφορά στον αδριάντα κατασκευάστηκε το 1866 και τοποθετήθηκε στο Ζάππειο αλλά τα οστά του λησμονήθηκαν στη Ζάκυνθο ώσπου έφτασαν στα χέρια του Γ. Καραϊσκάκη. Ο τελευταίος θεωρώντας ότι έπρεπε να ταφούν κάτω από τον ανδριάντα, παρέδωσε τη λάρνακα στη Ζάππειο Επιτροπή. Η Επιτροπή τα έβαλε στο υπόγειο μέχρι να… ανακαλύψει ποιος ήταν αρμόδιος για την ταφή τους. Αλλά το Ζάππειο στους Βαλκανικούς και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επιτάχθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας, νοσοκομείο, αποθήκη, προσωρινή στέγη προσφύγων και ορφανοτροφείο. Τελικά τα οστά σώθηκαν χάρη στη μέριμνα ενός παλιού φύλακα! (4)

Το Βαρβάκειο Μνημείο, του Βαρβάκη και τέσσερις αλληγορίες, την «Ελευθερωμένη Ελλάδα», την «Ιστορία», την «Σκέψη» και την «Ναυτιλία». Επίσης τον «Απόλλωνα» και την «Αθηνά» της Σιναίας Ακαδημίας. Στην πρόσοψη του βάθρου αναγράφονται τα λόγια: «ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΔΡΕΟΥ ΒΑΡΒΑΚΗΣ ΕΓΕΝΝΗΘΗ ΕΝ ΤΗ ΝΗΣΩ ΨΑΡΩΝ ΤΩ ΑΨΝ ΕΤΕΛΕΥΤΗΣΕΝ ΕΝ ΖΑΚΥΝΘΩ ΤΩ ΑΩΚΕ». Στην δεξιά πλευρά του βάθρου: «ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΑΡΙΣΤΕΙΔΟΥ ΠΑΠΟΥΔΩΦ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΒΑΡΒΑΚΕΙΟΥ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΟΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΔΡΟΣΗΣ ΕΠΟΙΕΙ». Στην αριστερή πλευρά του βάθρου αναγράφονται τα λόγια: «ΒΑΡΒΑΚΗΝ ΠΑΡΟΔΙΤΑ ΟΡΑΣ ΨΥΡΙΗΣ ΚΛΥΤΟΝ ΟΖΟΝ ΟΝ ΜΕΓΑ ΤΙΕΣΚΕΝ ΚΟΙΡΑΝΟΣ ΕΥΡΥΜΕΔΩΝ ΡΩΣΩΝ ΗΝ ΔΙΑ ΙΔΜΟΣΥΝΗΝ ΠΟΛΕΜΗΪΑ Τ' ΕΡΓΑ ΠΟΛΛΑΚΙ ΔΥΣΜΕΝΕΑΣ ΤΡΕΨΑΤΟ ΜΑΡΝΑΜΕΝΟΣ ΠΟΛΛΑ ΔΕ ΠΑΤΡΗ ΕΗ ΜΑΛΑ ΚΑΛΑ ΚΑΙ ΕΣΘΛΑ ΤΕΛΕΣΣΕ ΤΩ Ρ΄ ΑΓΑΘΗΝ ΜΝΗΣΤΙΝ ΚΑΛΛΙΠΕΝ ΟΙΣΙ ΦΙΛΟΙΣ». (http://www.athenssculptures.com/)

Το μνημείο του στο Νεκροταφείο  είναι λιτό και βρίσκεται δίπλα στο οστεοφυλάκιο  στο Τμήμα Πολυτελείας στο Πρώτο Νεκροταφείο -  για να θυμίζουν στους Έλληνες το γενναίο ευεργέτη.

Το επιτάφιο επίγραμμα γράφει: «Αφιέρωσε τη ζωή και την περιουσία του για την ελευθερία και την πνευματική  αναγέννηση της Ελλάδας». 

Θα περίμενες  ενδεχομένως κάποιο λαξευμένο φοίνικα, αλλά  αντί για αυτό υπάρχει ένα  αναμμένο λυχνάρι που θυμίζει το λυχνάρι του Αλλαντίν. Το λυχνάρι είναι διαδεδομένο σύμβολο στο Πρώτο Νεκροταφείο και συμπωματικά είναι και σύμβολο μύησης του Μασονισμού.

 Τμήμα Πολυτελείας  # 2

 Υποσημειώσεις

(1) Χρησιμοποίησαν κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης τα πυρπολικά καράβια. Ήταν ένας τρόπος να ισοφάρουν με τα μικρότερα πλοία ενάντια στα πολεμικά πλοία. 

 (2) Οι Έλληνες στη Διασπορά 15-21 αι. Βουλή των Ελλήνων

 (3)  http://www.athenswalk.net/_/Shopping_Varvakios_Agora.html#5 

 (4)  https://www.taathinaika.gr/enan-aiona-paremene-atafos-o-ioannis-varvakis

(

Πηγές:

Επίσης ένα καταπληκτικό άρθρο για τον Ιωάννη Βαρβάκη.

http://kassiani.fhw.gr/blacksea/Forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=11549

“God Loves Caviar” βραβευμένη ταινία για τη ζωή του.